Η Ομιλία του πρώην πρύτανη του Α.Π.Θ. κ. Αναστασίου Μάνθου, κατά την προσκυνηματική εκδρομή της ΕΕΥΕΔ στο Μεσολόγγι, με θέμα : “Μεσολόγγι – Η Ιερή Εποποιία”
(Η ομιλία έγινε το Σάββατο 06 Ιουνίου 2015, στο Πνευματικό Κέντρο του Μεσολογγίου, υπό την αιγίδα του Δήμου της Ιερής Πόλης του Μεσολογγίου, στα πλαίσια των εκδηλώσεων της προσκυνηματικής εκδρομής της Επιστημονικής Ενωσης Υγειονομικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΕΕΥΕΔ), που πραγματοποιήθηκε από την 04 έως την 07 Ιουνίου 2015).
(Διαφάνεια 1) Θεωρώ εξαιρετικής συμβολικής και πραγματικής σημασίας την σημερινή εκδήλωση. Ευχαριστώ που μου δόθηκε η δυνατότητα να συμμετέχω και να εισηγηθώ, σ’ αυτήν την προσκυνηματικού τύπου κατάθεσή μας.
Ομολογώ, ότι με προβλημάτισε πολύ η αποδοχή μιας τόσο ιδιαίτερης σημασίας ανάληψη ευθύνης εκ μέρους μου, για την παρούσα εισήγηση.
Ο λόγος είναι ότι η Έξοδος των Ελεύθερων Πολιορκημένων αποτελεί κορυφαίο γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης, και ότι συνδέεται με προηγηθέντα ή παράλληλα γεγονότα που συνέβαιναν στον ευρύτερο ελληνικό χώρο, τα οποία είναι ιδιαίτερα αμφιλεγόμενα, και κάποια από αυτά έχουν έντονη αρνητική αύρα. Αυτή ήταν η αίσθησή μου, από την ευρύτερη βιβλιογραφία, τις διάφορες πηγές, καθώς και από τη συνολική εικόνα και εντύπωση που αποκομίζει κανείς από την τρέχουσα πληροφόρηση και γνώση που έχουμε στην καθημερινότητά μας, και παίρνουμε από την εκπαίδευση.
Η διαχείριση των θεμάτων αυτών, δηλαδή το μεγαλείο και η μοναδικότητα της ιερής εποποιίας του Μεσολογγίου, σε αντίθεση με τα ευρύτερα αρνητικής αύρας γεγονότα, που συνέβαιναν στον τότε διαμορφούμενο ελλαδικό χώρο, φαινόταν λίγο άχαρη και δυσπρόσιτη, ως προς την επαρκή κατανόηση και αντικειμενική καταγραφή.
Μια επιλογή μου, θα μπορούσε να είναι, η αποκλειστικά και μόνο παρουσίαση της ιερής εποποιίας της Εξόδου, χωρίς την αναφορά των άλλων γεγονότων, και έτσι να κλείσει η προσκυνηματική μας κίνηση, όπως κατά κανόνα γίνεται σε ανάλογες περιστάσεις.
Στην πορεία της στοχευμένης ιστορικής έρευνας που αυτονόητα έκανα, η πρώτη και ηχηρή διαπίστωση ήταν ότι η ιερή εποποιία, αποκομμένη από τα συνολικά δρώμενα του τότε διαμορφούμενου ελλαδικού χώρου, χάνει ίσως και το μεγαλύτερο μέρος της λάμψης, της ιερότητας και της ηρωικότητάς της, εάν δηλαδή περιγραφούν μόνο οι επικές στάσεις και πράξεις των ελεύθερων πολιορκημένων, αποκομμένες από το τι ΔΕΝ έκαναν όλοι οι κάποιοι άλλοι, και ακόμη δυστυχέστερα ποια ενάντια έκαναν, που είχαν ως αποτέλεσμα την καταλυτικά αρνητική επίδραση στον αγώνα των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Εκεί αποσβολώθηκα, διότι από εξαιρετικά αξιόπιστες πηγές, πολύ εμφανώς και προδήλως, προέκυπταν γεγονότα, τα οποία αρνείται κανείς ακόμη και να τα διανοηθεί.
Έτσι, θεώρησα ότι τα γεγονότα αυτά είναι ίσως περισσότερο καταλυτικά και αρνητικώς δυσθεώρητα, που ίσως από μόνα τους θα έπρεπε να αποτελούν την κύρια πηγή της παρουσίασής μου. Κατόπιν αυτών επέλεξα να επικεντρωθώ περισσότερο σε μερικούς από τους πιο αρνητικούς παράγοντες, που επέδρασαν καθοριστικά στον αγώνα των Ελεύθερων Πολιορκημένων και κατέληξαν στην ιερή εποποιία της Εξόδου.
Δηλαδή την παρουσίασή μου δεν αποτελούν κυρίως οι συνθήκες και τα γεγονότα της εξόδου καθ’ εαυτής, αλλά τα γεγονότα στην υπόλοιπη υπό διαμόρφωση Ελλάδα, που καθιστούν την ιερή εποποιία πολύ περισσότερο ηρωική και επική από ότι νομίζουμε. Τα γεγονότα αυτά, πρέπει να είναι πλήρως γνωστά και να προβληματίζουν, ώστε να υπάρχει και μιας μορφής αυτογνωσία, αλλά και αυτοαξιολόγησή μας.
(Διαφάνεια 2) Στην προσπάθεια αυτού του τύπου της παρουσίασής μου, θεώρησα ότι την ιστορία την αποτελούν κυρίως τα γεγονότα, και όχι οι ερμηνείες τους, η κριτική τους, οι διάφοροι ισχυρισμοί, ή η απόδοση προθέσεων και λοιπών υποκειμενικών αντιλήψεων και γνωμών.
Έτσι προσπάθησα να κάνω μόνο την καταγραφή, αλλά και τη διασταύρωση, των γεγονότων που εκ των πραγμάτων σχετίσθηκαν με την ιερή εποποιία της εξόδου. Για τα γεγονότα αυτά υπάρχει απόλυτη παρρησία, αλλά και κάτι σημαντικό. Τα μείζονα γεγονότα δεν αποδίδουν πολλές φορές την ιστορική ουσία. Αυτή, μπορεί να προέρχεται και από τα λεγόμενα «ψιλά γράμματα» της ιστορίας, τα οποία, ενίοτε, με αποκλειστικό τρόπο μας ολοκληρώνουν την ουσιαστική και πραγματική ιστορική καταγραφή.
Εάν μπορεί κανείς να δεχθεί ότι η ιστορία διδάσκει, αφού αυτό από μερικούς αμφισβητείται, είναι αυτονόητα σαφές ότι μπορεί να διδάσκει μόνο μέσω των πραγματικών και αληθινών ιστορικών γεγονότων. Από τα πραγματικά γεγονότα και μόνο μπορεί να διαμορφωθεί η διδαχή, και στη συνέχεια μπορεί να σχηματισθεί και να εδραιωθεί τόσο η συλλογική, αλλά ίσως λίγο περισσότερο η ατομική αυτογνωσία. Ίσως το ότι η ιστορία δεν διδάσκει προέρχεται από την πεποίθηση ότι αυτό που αποτελεί την ιστορία είναι συνήθως το μονόπλευρο αφήγημα και η επιλεκτική καταγραφή.
(Διαφάνεια 3) Στην προσπάθειά μου για την εισήγηση αυτή συμβουλεύθηκα πολλές πηγές, μέσω των οποίων έκανα τη διασταύρωση της αλήθειας των γεγονότων, αφήνοντας κατά το δυνατόν εκτός, τις πολλές αναφορές με κριτική, με απόδοση προθέσεων, με ερμηνείες, με υποκειμενικές αντιλήψεις και προσεγγίσεις, με προσωπικές διαφορές και άλλα συναφή. Ενδεικτικές πηγές παρουσιάζονται στη διαφάνεια. Τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη είναι σε όλους γνωστά.
Το βιβλίο το Μεσολόγγι του Δ. Φωτιάδη είναι εξαιρετικά σημαντική πηγή. Ευχαριστώ πολύ το ζεύγος Χατζοπούλου που μου το διέθεσε. Τα Ελληνικά Χρονικά είναι εφημερίδα που εξέδιδε ο Φιλέλληνας Ι. Μάγιερ στο Μεσολόγγι κατά τον καιρό της πολιορκίας του.
(Διαφάνεια 4) Τα απομνημονεύματα του Σπυρομήλιου είναι πολύ ενδιαφέροντα και σημαντικά, όπως και του Μακεδόνα Κασομούλη. Ενδιαφέρουσες και αντικειμενικές πληροφορίες υπάρχουν σε πηγές ξένων συγγραφέων.
(Διαφάνεια 5) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αλλά και χρήσιμο από πλευράς περιγραφικής, και κατανοήσεως των γεγονότων και των διαφόρων στρατηγικών και άμυνας των πολιορκιών του Μεσολογγίου, έχει η ιστορική τοπογεωγραφία και η τοπωνυμία της περιοχής της νοτιοδυτικής Στερεάς Ελλάδας. Στη διαφάνεια παρουσιάζεται η θέση του Μεσολογγίου στη Δυτική Στερεά Ελλάδα.
(Διαφάνεια 6) Σε μεγαλύτερη μεγέθυνση, φαίνεται ο χαρακτηριστικός προσχωσιγενής βραχίονας που σχηματίζεται ανάμεσα στην ομώνυμη λιμνοθάλασσα και στη λιμνοθάλασσα της Κλείσοβας. Στα βορειοδυτικά του Μεσολογγίου υπάρχουν τα ερείπια της Πλευρώνας (Ασφακοβούνι), μιας πόλης η οποία αναφέρεται στα έργα του Ομήρου, και συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο. Στη διαφάνεια αυτή φαίνεται και η γεωγραφική και φυσική σχέση του Μεσολογγίου με το Αιτωλικό, που τότε ονομαζόταν Ανατολικό ή Αντελικό
(Διαφάνεια 7) Το τοπωνύμιο Μεσολόγγι πρωτοαναφέρθηκε από τον Βενετό Παρούτα, κατά την περιγραφή της ναυμαχίας του Λεπάντο, κοντά στη Ναύπακτο. Αρκετές ιστορικές πηγές αναφέρουν πως το όνομα Μεσολόγγι προέρχεται από την ένωση των δύο ιταλικών λέξεων, Mezzo/Messo και langi, το οποίο σημαίνει ένα μέρος εν μέσω λιμνών.
(Διαφάνεια 8) Στη δορυφορική φωτογραφία φαίνεται η φυσική απεικόνιση του ευρύτερου χώρου. Από τον συνοικισμό των ψαράδων που διέμεναν εκεί, σχηματίσθηκε στην αρχή ένα μικρό ναυτικό κέντρο, το οποίο μέσα σε λίγες δεκαετίες εξελίχθηκε σε σημαντικό εμπορικό λιμάνι. Μόλις το 1726 ιδρύθηκε στο Μεσολόγγι το υποπροξενείο της Βενετίας με πρώτο πρόξενο τον Νάξιο Σπυρίδωνα Μπαρότση. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι η εποποιία της εξόδου εκτυλίχθηκε σε μια νεότευκτη πόλη, που κατόρθωσε μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα να ανδρώσει φρόνημα, αξιοπρέπεια, λεβεντιά και πολιτισμό ελευθερίας.
(Διαφάνεια 9) Τα προηγηθέντα διαμορφώνουν το πλαίσιο της εισήγησής μου, το οποίο έχει δύο πυλώνες:
Ο πρώτος πυλώνας αποτελεί τη σχέση της διαχρονικής πορείας του τόπου με την εποποιία της Εξόδου, παρά το γεγονός ότι το Μεσολόγγι ήταν μια νεόδμητη πόλη, χωρίς ιδιαίτερες ιστορικές παρακαταθήκες. Είχε μόνο την ψυχή και το φρόνημα των κατοίκων της.
Ο δεύτερος πυλώνας είναι η εξελισσόμενη συγκυρία που αφορά τα γκρίζας ή και μαύρης απόχρωσης συμπαρομαρτούμενα γεγονότα του ευρύτερου τότε ελλαδικού χώρου, κυρίως όμως της επονομαζόμενης διοίκησης-κυβέρνησης, και βέβαια όχι του λαού ή των λαϊκών του αγωνιστών και ηρώων
(Διαφάνεια 10). Παρά το γεγονός του νεότευκτου της πόλης και της απουσίας ηχηρού ιστορικού παρελθόντος, το Μεσολόγγι ήταν πάντοτε πρωτοπόρο στους διάφορους αγώνες και στις προσπάθειες για την ελευθερία. Ήταν από τις πρώτες πόλεις που εντάχθηκαν στην επανάσταση του 1770, τα γνωστά ως «Ορλωφικά», και μάλιστα σχηματίσθηκε επαναστατική κυβέρνηση με επικεφαλής τον Παναγιώτη Παλαμά, πρόγονο του Κωστή Παλαμά. Οι συνέπειες της ενέργειας αυτής ήταν δραματικές, αφού τον Απρίλιο του ιδίου έτους ο στόλος του Μεσολογγίου καταστράφηκε, η πόλη πυρπολήθηκε και οι Μεσολογγίτες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών, οι κάτοικοι επέστρεψαν, ανοικοδόμησαν την πόλη από τις στάχτες της, και επανίδρυσαν τον στόλο τους.
Το Μεσολόγγι συμμετείχε εξαρχής και κήρυξε την Επανάσταση του 1821, αυθόρμητα και με ενθουσιασμό.
Υπέστη ίσως τη βασανιστικότερη και πιο επαχθή πολεμική επιθετικότητα εκ μέρους των Οθωμανών και των περί αυτών Αλβανών και Αιγυπτίων, σε σχέση με όλα τα άλλα μέρη του τότε ελλαδικού χώρου που ξεσηκώθηκαν και αντιστάθηκαν, διεκδικώντας την Ελευθερία.
Το Μεσολόγγι υπέστη στην ουσία τρεις πολιορκίες. Την πρώτη το 1822, τη δεύτερη που την συγκράτησε και την απέκρουσε στο Αιτωλικό το 1823, και την τρίτη που ξεκίνησε το 1825 και ολοκληρώθηκε το 1826, και η οποία κατέληξε στην ιερή εποποιία της Εξόδου. Η τρίτη αυτή πολιορκία στην ουσία κατέληξε σε νίκη, και συνέβαλε εξαιρετικά σημαντικά στον συνολικό αγώνα, αποτελώντας ένα από τα κλασικότερα και ηρωικότερα δείγματα αυτοθυσίας του αγώνα του 1821, και το οποίο επέδρασε καταλυτικά στην τότε Ευρωπαϊκή και διεθνή κοινή γνώμη.
(Διαφάνεια 11) Η εξελισσόμενη συγκυρία στον επαναστατημένο και διαμορφούμενο ευρύτερο ελληνικό χώρο συνίστατο από 1) την παντελή απουσία κεντρικής στρατηγικής, κάτι που φαίνεται ως εύλογο,
2) τους προσωποκεντρικούς σχεδιασμούς, κάτι που για την ελληνική πραγματικότητα φαίνεται ως αλόγως εύλογο, 3) τον εμφύλιο σπαραγμό και πόλεμο που είναι παντελώς άλογο, και ευλόγως παράλογο γεγονός.
Συγχωρήστε το λογοπαίγνιο, αλλά στην ουσία λειτουργεί ως σαρκαστικός διεξοδικός αστεϊσμός.
(Διαφάνεια 12) Η πρώτη πολιορκία αποτέλεσε τη συνέχεια της μάχης στο Πέτα στις 4 Ιουλίου 1822. Η διάρκειά της ήταν τρίμηνη (25-10 μέχρι 25-12). Ο Πρόεδρος του Εκτελεστικού, Μαυροκορδάτος, στο πλαίσιο του ανταγωνισμού του με τους λαϊκούς ήρωες, και ιδιαίτερα με τον Δ. Υψηλάντη, αυτοχρίσθηκε «Στρατάρχης». Η μάχη στο Πέτα έγινε απουσία του, και εξαιτίας της ηρωικής νοοτροπίας και του πνεύματος θυσίας των ξένων Φιλελλήνων να αρνηθούν να κάνουν ταμπούρια, αλλά να «προτάξουν τα στήθη των», η μάχη χάθηκε, με σφαγιασμό των περισσοτέρων από αυτούς που ήταν Ιταλοί, Γερμανοί, Γάλλοι, Ελβετοί, Βέλγοι, Ολλανδοί, Δανοί, Σουηδοί, και Πολωνοί.
Ο Κιουταχής, που ήταν ο διάδοχος του Αλή Πασά μετά τη δολοφονία του, είχε αποφασίσει να καταπνίξει την ελληνική επανάσταση στην Ήπειρο και στην Στερεά. Έτσι ξεκίνησε από το χωριό Πέτα της Άρτας για να καταλάβει το Μεσολόγγι. Οι πολιορκούμενοι είχαν 350 αγωνιστές. Έκαναν διαπραγματεύσεις επί 8 ημέρες, ώστε να προλάβουν να έρθουν Υδροσπετσιώτικα πλοία με 1300 άνδρες, πολεμοφόδια και τρόφιμα. Τότε ο Μπότσαρης είπε το νέο «μολών λαβέ», και τελικά ο Κιουταχής εξαναγκάσθηκε να αποχωρήσει άπρακτος.
Εδώ είναι συγκινητικά σαφές το πόσο αποδοτικά και άμεσα λειτούργησε το ευρύτερο ελλαδικό περιβάλλον, στον αγώνα των Μεσολογγιτών.
(Διαφάνεια 13) Η δεύτερη προσπάθεια κατακτήσεως του Μεσολογγίου έγινε από τις 20 Σεπτεμβρίου έως τις 30 Νοεμβρίου του 1823. Καθηλώθηκε μόνο στην ανεπιτυχή πολιορκία του Αιτωλικού, από όπου απωθήθηκε, χωρίς να επακολουθήσει ο κύριος στόχος, που ήταν το Μεσολόγγι.
Επικεφαλής των επιτιθέμενων, με εντολή του Σουλτάνου, ήταν ο Μουσταή-πασά της πόλης Σκόδρα, στην Αλβανία. Καθ’ οδόν προς το Μεσολόγγι ο Μουσταή πασά υπέστη σφοδρή νυκτερινή επίθεση από τους Σουλιώτες του Μάρκου Μπότσαρη, στη μάχη του Κεφαλόβρυσου, όπου θυσιάσθηκε στον αγώνα και ο ίδιος ο Μάρκος Μπότσαρης.
Επιτέθηκαν ξανά οι Σουλιώτες στην πλαγιά του βουνού Καλιακούδα της Ευρυτανίας, και από δύσβατο μονοπάτι οι Τουρκαλβανοί ήρθαν από τα νώτα τους, σπάζοντας τον κλοιό, με πολλούς σκοτωμένους (200) και πολλούς τραυματισμένους.
Ελεύθερος πλέον ο Μουσταή-πασά κατευθύνθηκε προς το Μεσολόγγι. Θεώρησε ότι η κατάκτηση του παρακείμενου στο Μεσολόγγι Αιτωλικού, θα τον διευκόλυνε πολύ στην άλωση του Μεσολογγίου, σκέψη που στρατηγικά και τακτικά ήταν εξαιρετική. Αλλά δεν έλαβε υπόψη την λυσσώδη αντίσταση και την εφευρετικότητα των 500 πολιορκημένων με αρχηγό τον Σουλιώτη Κίτσο Κώστα.
Το αποτέλεσμα ήταν να χάσει περισσότερους από 4.000 άνδρες, και να μην ξανατολμήσει έκτοτε οιουδήποτε τύπου εκστρατεία από την Αλβανία προς την Ελλάδα.
(Διαφάνεια 14) Τώρα θα εκτυλιχθούν λακωνικά και κατά το δυνατόν κωδικοποιημένα τα ευρύτερα γεγονότα, μέχρι την 3η πολιορκία του Μεσολογγίου, τα οποία καθόρισαν ουσιαστικά και την τύχη του.
Μείζον γεγονός είναι ο εμφύλιος πόλεμος, ο οποίος στην επίσημη ιστορία αναφέρεται μόνο υπαινικτικά. Πολύ σύντομα θα παρουσιάσω τα κίνητρα και τις αντιλήψεις που οδήγησαν στον εμφύλιο, τις φάσεις του εμφυλίου πολέμου, καθώς και τα δάνεια της τότε Ελλάδας και την τύχη τους, πάντοτε με βάση την αρχή της αναφοράς μόνο των γεγονότων.
(Διαφάνεια 15) Τα κίνητρα ήταν σαφή, ευανάγνωστα και προκύπτοντα από τα ίδια τα γεγονότα. Ήταν ο προσωπικός ανταγωνισμός ισχύος για την ηγεσία της Επανάστασης, και κυρίως για την ηγεσία του υπό διαμόρφωση Ελληνικού Κράτους.
(Διαφάνεια 16) Ο εμφύλιος πόλεμος (1823-1825) ήταν ιδιαίτερα άγριος, εκδικητικός, καταστροφικός και ισοπεδωτικός, συναγωνιζόμενος την αγριότητα και την απανθρωπιά των Οθωμανών εναντίον των επαναστατημένων Ελλήνων. Σε μερικές περιπτώσεις ήταν χειρότερος από αυτόν, με ομολογίες και μαρτυρίες συμμετεχόντων σ’ αυτόν. Θα πρέπει να σημειωθεί ιδιαίτερα, ότι ο εμφύλιος αυτός, έγινε στην κρισιμότερη στιγμή του αγώνα για την ανεξαρτησία, τη στιγμή που δεν υπήρχε καν Ελληνικό Κράτος, και η νίκη εναντίον των Οθωμανών ήταν άκρως αμφισβητούμενη προσπάθεια.
Δηλαδή, έγινε για την εξουσία ενός κράτους, το οποίο ούτε καν υπήρχε ακόμη, και ήταν πολύ μακράν από το να δημιουργηθεί.
Οι αντιλήψεις οι οποίες οδήγησαν στον εμφύλιο ήταν η παράλογη αντιπαλότητα μεταξύ των Φιλικών και των Κοτζαμπάσηδων. Με τους Φιλικούς συντάχθηκαν οι περισσότεροι λαϊκοί αγωνιστές, όπως ο Θ. Κολοκοτρώνης, και αντιπροσώπευαν περισσότερο τις δημοκρατικές αντιλήψεις με τα νέα ρεύματα που υπήρχαν στην Ευρώπη.
Οι Κοτζαμπάσηδες ήταν οι προύχοντες της οθωμανικής περιόδου, οι οποίοι διοικούσαν και κάλυπταν όλες τις διοικητικές και φορολογικές απαιτήσεις που υπήρχαν, όντας διαμεσολαβητές και τοποτηρητές εκ μέρους του Σουλτάνου.
Στην πρώτη Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου (20-12-1821 έως 16-01-1822) υπήρξε ήττα των Φιλικών και πλήρης παραμέρισή τους.
Στη δεύτερη Εθνοσυνέλευση στο Άστρος (10 έως 30-04-1823) άλλαξαν οι αντιπαλότητες. Οι Φιλικοί και οι Κοτζαμπάσηδες με τον Υψηλάντη και τον Κολοκοτρώνη, ενώθηκαν εναντίον των Υδραίων καραβοκύρηδων, μαζί με τους Ρουμελιώτες.
Οι αποφάσεις της Εθνοσυνέλευσης ήταν καταδικαστικές για τους Μωραϊτες. Ο Θ. Κολοκοτρώνης έχασε την αρχιστρατηγία, και οι περισσότερες και ουσιαστικότερες πολιτικές θέσεις καλύφθηκαν από μέλη του κόμματος των Υδραίων-Ρουμελιωτών.
(Διαφάνεια 17) Η πρώτη φάση του εμφυλίου πολέμου ήταν από το Φθινόπωρο του 1823 μέχρι τον Ιούνιο του 1824.
Αντίσταση κατά του Εκτελεστικού από οπλαρχηγούς στην Τρίπολη
Προσχώρηση του Θ. Κολοκοτρώνη στους Κοτζαμπάσηδες (Αντιπρόεδρος Εκτελεστικού)
Σύγκρουση Κολοκοτρώνη –Μαυροκορδάτου
2 κυβερνήσεις: Εκτελεστικό στο Ναύπλιο, Βουλευτικό στο Άργος
Ένοπλη παρέμβαση 200 ανδρών στο Άργος (Πάνος Κολοκοτρώνης)
Ιανουάριος 1824 : κυβέρνηση Ναυπλίου εγκαθίσταται στην Τρίπολη
Μιαούλης πολιορκεί το Ναύπλιο και Νοταράς Λόντος Ζαίμης την Τρίπολη (εκ μέρους της κυβέρνησης Κρανιδίου)
Κολοκοτρώνης παραδίδει την Τρίπολη, αλλά επειδή δεν παραμένει ελεύθερη την ξαναπολιορκεί.
Πάνος Κολοκοτρώνης πολιορκεί το Άργος
Τελικώς 7 Ιουνίου οι Κοτζαμπάσηδες Λόντος και Ζαίμης γίνονται κύριοι του Ναυπλίου
(Διαφάνεια 18) Η Β φάση του εμφυλίου πολέμου διήρκεσε από το Φθινόπωρο του 1823 μέχρι τον Ιούνιο του 1824. Τα κύρια γεγονότα επιγραμματικά είναι τα παρακάτω:
Υδραίοι & Ρουμελιώτες έναντι Μωραϊτών
Ιούλιος 1824 το δάνειο Κουντουριώτη.
Κατασπατάληση δανείου (κομματική – εκλογική)
1η Οκτωβρίου κυβέρνηση Κουντουριώτη
Άρνηση αναγνώρισης της Κυβέρνησης από τους Μωραΐτες
23 Οκτωβρίου ο Παπαφλέσσας εναντίον της Αρκαδίας
Τέλη 1824, οι πολιορκίες: Κολοκοτρώνης της Τρίπολης, Νικηταράς του Ναυπλίου, Νοταράς & Λόντος του Ακροκόρινθου
Εισβολή και πολεμική εκστρατεία Ρουμελιωτών στην Πελοπόννησο
Κερπινή Αχαϊας (Ζαίμηδες)
Γαστούνη Ηλείας (Σισίνιδες) (εμφύλιο αίσχος)
Φόνοι, βιασμοί, πλιάτσικο, καταστροφές (10.000 βιβλία )
Αρχές 1825 «νίκη» Κουντουριώτη και φυλακίσεις
Λήξη Β φάσης εμφυλίου και αρχή Πολιορκίας Μεσολογγίου
(Διαφάνεια 19) Το συνολικό ύψος των δύο δανείων που έλαβε το ελληνικό δημόσιο ήταν συνολικού ύψους 2.800.000 αγγλικών λιρών. Τα δάνεια δόθηκαν από ιδιωτική τράπεζα της Αγγλίας.
Το 1ο δάνειο ανερχόταν στο ύψος των 800.000 λιρών, και δόθηκε το 1823. Από τις 800.000 το ελληνικό δημόσιο έβαλε στα ταμεία του 278.000 λίρες.
Το 2ο δάνειο δόθηκε το 1825. Ανερχόταν στο ποσό των 2.000.000 λιρών, εκ των οποίων το ελληνικό δημόσιο έλαβε το ποσό των 816.000 λιρών.
Δηλαδή από το συνολικό ύψος των 2,8 εκατομμυρίων λιρών το κράτος έλαβε 1,094 εκατομμύρια λίρες.
Πολύ κωδικοποιημένα τα χρήματα των δανείων διατέθηκαν ως εξής:
1ο : Προς εξαγορά των Ρουμελιωτών για την εξόντωση του Μοριά, καθώς και προς τους Υδραίους – Σπετσιώτες (G. Finley )
2ο : Κερδοσκοπικές «παραγγελίες» πλοίων για τον αγώνα, μεταξύ των οποίων υπερσύγχρονα ατμόπλοια, που θα βοηθούσαν εξαιρετικά με την ταχύτητά τους τον αγώνα. Τα πλοία αυτά πληρώθηκαν, αλλά το ελληνικό δημόσιο ουδέποτε παρέλαβε πλοία, και τα λεφτά εξαφανίσθηκαν.
Ας σημειωθεί η λυσσώδης αντίδραση Θ. Κολοκοτρώνη, και η εξ αυτής φυλάκισή του στις 2-2-1825. Πέντε ημέρες μετά τη φυλάκισή του έγινε η υπογραφή του δανείου.
Η δημοσιοποίηση του σκανδάλου των δανείων έγινε από σχετικά δημοσιεύματα και αποκαλύψεις από τους τότε Times του Λονδίνου για τους ιδιώτες τραπεζίτες Ricardo.
(Διαφάνεια 20) Σ’ αυτήν την άθλια κατάσταση, στην κρισιμότερη στιγμή του αγώνα για την ελευθερία, με παντελώς άδεια ταμεία, με αποδεκατισμένους τους αγωνιστές από τον εμφύλιο πόλεμο, και απογοητευμένο όλο το λαό, κατέληξε ο μοναχικός αγώνας του Μεσολογγίου στην ιερή εποποιία της Εξόδου των Ελεύθερων Πολιορκημένων. Από τα προηγηθέντα, που δεν είναι χειρότερα από αυτά που έπονται, προκύπτει ότι η Έξοδος των Ελεύθερων Πολιορκημένων ήταν συνειδητή επιλογή, ενώ για την τότε διοίκηση του ελληνικού κράτους ήταν συνειδητή η απόφαση για την κατάληξη αυτή της Εξόδου, εγκαταλείποντας με πλήρη γνώση και συνείδηση κάθε τύπου βοήθεια προς τους Ελεύθερους Πολιορκημένους.
Για τη διοίκηση ήταν πλήρως συνειδητή η αντίληψη αυτή, η νοοτροπία καθεστώσα, οι αποφάσεις απόλυτα συμβατές με τη συνειδητή εγκατάλειψη του Μεσολογγίου, και η πλήρους επίγνωσης πολιτική αδιαφορία, έως και περιφρόνηση, για τον ιερό αγώνα. Το μόνο που ενδιέφερε τα κόμματα ήταν ποιο θα πάρει την εξουσία, για έναν τόπο που δεν ήταν ακόμη δικός τους, διότι η σκλαβιά στους Οθωμανούς ήταν πλήρες και αναμφισβήτητο γεγονός.
Που μπορεί να αναχθεί αυτή η πολιτική αντίληψη? Στη σφαίρα του παραλόγου και εξωφρενικού, ή στη σφαίρα της απόλυτης άνοιας?
(Διαφάνεια 21) Έχοντας υπόψη τα προηγούμενα ας ξεκινήσουμε κωδικοποιημένα τα γεγονότα της 3ης πολιορκίας του Μεσολογγίου, που ξεκίνησε την 23η Απριλίου 1825 έως την 10η Απριλίου του 1826. Πρόκειται, όπως προαναφέρθηκε, για ένα από τα σημαντικότερα πολεμικά γεγονότα της Ελληνικής Επανάστασης, κρινόμενη εκ του αποτελέσματος που παρήγαγε σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο, και το βαθμό της συμβολής του στη δικαίωση της Ελληνικής Επανάστασης.
Εξελίχθηκε σε δύο διακριτές φάσεις.
Η πρώτη διαδραματίσθηκε από την 1η Απριλίου έως τον Οκτώβριο του 1825 με επιτιθέμενο και πολιορκούντα τον Κιουταχή.
Η δεύτερη φάση εξελίχθηκε από την 2η Δεκεμβρίου 1825 μέχρι την 10η Απριλίου του 1826, με πρωταγωνιστή επιτιθέμενο τον Ιμπραήμ.
(Διαφάνεια 22) Κατά την πρώτη φάση, ο Ρεσίτ πασά, ο επονομαζόμενος Κιουταχής ως προερχόμενος από την Κιουτάχεια, με 30.000 άνδρες, πολιόρκησε το Μεσολόγγι, το οποίο το υπερασπίζονταν 4.000 άνδρες, ενώ στην πόλη υπήρχαν και 12.000 γυναικόπαιδα.
Έγινε αποκλεισμός από τη θάλασσα, ο οποίος διασπάσθηκε στις 3 Ιουλίου 1825, και έτσι έγινε ανεφοδιασμός από θαλάσσης, και ενίσχυση των υπερασπιστών με τους Σουλιώτες του Κίτσου Τζαβέλα.
Χαρακτηριστικά επεισόδια για το κλίμα και το φρόνημα των πολιορκημένων είναι εξαιρετικά πολλά. Επέλεξα από όλα αυτά δύο αντιπροσωπευτικά της γενναιότητας, της αυτοθυσίας, και του σαρκασμού προς τον εχθρό και τον θάνατο.
Το ένα είναι το επονομαζόμενο Χώμα ή Βουνό που περπατά, και το δεύτερο είναι η επιστροφή των βομβών στους επιτιθέμενους.
Ναι, καλά ακούσατε, τόσο για το βουνό που περπατά, όσο και για την επιστροφή των βομβών προς τους Τούρκους, εκ μέρους των Ελλήνων. Τι ήταν και πώς τα κατάφεραν αυτά?
Η υπεράσπιση του Μεσολογγίου γινόταν πίσω από έναν ουσιαστικά χωμάτινο φράχτη, πολύ μικρού μέσου ύψους. Λίγο περισσότερο από το ύψος ενός μέσου ανθρώπου. Έξω από αυτόν τον φράχτη, υπήρχε ένα χαντάκι με νερό.
Αμέτρητες επιθέσεις δεν έκαναν δυνατή την είσοδο των ανδρών του Κιουταχή στο Μεσολόγγι. Οι Γάλλοι και οι άλλοι ευρωπαίοι μηχανικοί, που είχε το στράτευμα του Κιουταχή, εφάρμοσαν μια τακτική, που σε ανάλογες περιπτώσεις, σε άλλους πολέμους είχε φέρει άμεσα νικηφόρα αποτελέσματα, για τα οποία ήταν σίγουροι ότι θα έλθουν.
Τι ήταν λοιπόν το Βουνό που περπατά. Σε μακρινή απόσταση από τον φράχτη του Μεσολογγίου, ώστε να είναι εκτός εμβέλειας των όπλων των Ελεύθερων Πολιορκημένων, και με τις οδηγίες των ευρωπαίων μηχανικών, τεράστιος αριθμός εργατών, σήκωσε ένα ανάχωμα, μεγαλύτερου ύψους από το φράχτη του Μεσολογγίου. Οι εκατοντάδες εργάτες πίσω από αυτό το τεχνητό μικρό βουνό, έριχναν το χώμα από πίσω όπου βρίσκονταν, προφυλαγμένοι προς το εμπρός μέρος του, έτσι ώστε να το «προχωρούν» προς τον φράχτη του Μεσολογγίου. Το σχέδιο προέβλεπε ότι, κρυμμένοι και προφυλαγμένοι πίσω από αυτό το βουνό που περπατά, οι στρατιώτες του Κιουταχή, θα πλησίαζαν, μέχρις ότου τα δύο αναχώματα, δηλαδή το βουνό που προχωρά και ο φράχτης του Μεσολογγίου, έρθουν σε επαφή και το βουνό που περπατά έρθει επάνω στον φράχτη του Μεσολογγίου και ταυτισθεί με αυτόν.
Τότε, στην κυριολεξία άφ’ υψηλού, οι στρατιώτες του Κιουταχή θα ήταν εύκολο πλέον να νικήσουν τους μαχητές του Μεσολογγίου και να εισβάλλουν στο Μεσολόγγι. Έτσι είχε λειτουργήσει σε άλλες πολιορκίες το σύστημα αυτό, πάντοτε με επιτυχία.
Οι τρόποι που το αντιμετώπισαν οι Μεσολογγίτες ήταν ευφυείς και καινοτόμοι. Μάλιστα η πρώτη ιδέα ρίχθηκε από τον Μιαούλη, ο οποίος βρέθηκε στο Μεσολόγγι μετά από διάσπαση του ναυτικού αποκλεισμού, λέγοντάς τους επί λέξει, σύμφωνα με τις μαρτυρίες παρόντων (Κασομούλης) «Γιατί δεν τους κλέβετε το χώμα?».
Τότε, οι υπερασπιστές έφεραν έναν λαγουμιτζή, ονόματι Κραβαρίτη (καταγόμενο από τα Κράβαρα), ο οποίος με τη βοήθεια μερικών ανδρών, έσκαβε μικρές σήραγγες από το εσωτερικό μέρος του φράχτη, στη συνέχεια κάτω από τον φράχτη του Μεσολογγίου, ώστε το λαγούμι να βγαίνει μπροστά από το βουνό που περπατά. Επειδή δεν υπήρχε οπτική επαφή, οι μαχητές του Μεσολογγίου έβγαιναν έξω από το λαγούμι, και χέρι με χέρι «έκλεβαν» το χώμα, και το έφερναν μέσα στο Μεσολόγγι. Στη συνέχεια το έβαζαν μέσα στα σπίτια, που ήταν κοντά στον φράχτη, οπότε γεμίζοντας τα σπίτια, τα σταθεροποιούσαν, δημιουργώντας υπερυψωμένες θέσεις βολής στη σκεπή τους, για όσα κανόνια υπήρχαν στη διάθεσή τους. Αυτό βελτίωνε πολύ την εμβέλεια και την ακρίβεια των βολών των κανονιών εναντίον των Τούρκων..
Επί πολλές ημέρες οι χιλιάδες εργάτες των Τούρκων κουβαλούσαν χώμα, και οι μηχανικοί και οι Τούρκοι, δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί το βουνό δεν περπατά.
Όταν αυτό έγινε αντιληπτό, άλλαξε και ο τρόπος αντιμετώπισης. Τα λαγούμια επεκτάθηκαν μέχρι πολύ πίσω από το ανάχωμα των Τουρκοαιγύπτιων. Εκεί, κάτω από το χώμα που πατούσαν οι στρατιώτες και οι εργάτες, πίσω από το βουνό που περπατά, έβαζαν εκρηκτικά, τα οποία την κατάλληλη χρονική στιγμή που επέλεγαν τα πυροδοτούσαν, με αποτέλεσμα να ανατινάσσεται όλο το δόμημα του βουνού, μαζί μ’ αυτούς που ήταν πίσω από αυτό.
Όταν τα αναχώματα ήταν σχετικά κοντά, οι επιτιθέμενοι έριχναν πίσω από το δικό τους ανάχωμα κανονιές με ελάχιστη πυρίτιδα, ώστε οι βόμβες να πέφτουν πίσω από των φράχτη των Μεσολογγιτών, που ήταν πολύ κοντά. Είναι αξιοθαύμαστος ο τρόπος που αντέδρασαν οι μαχητές του Μεσολογγίου. Έπιαναν γρήγορα τις βόμβες με τα χέρια τους, και πριν προλάβουν αυτές να σκάσουν, τις πετούσαν με τα χέρια πίσω προς το ανάχωμα των επιτιθέμενων. Έτσι αυτές έσκαζαν εκεί, σκοτώνοντας αυτούς που τις εκτόξευαν. Όπως όμως είναι φυσικό, ήταν βέβαιο για όλους, ότι στατιστικά αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Πολλές βόμβες έσκαζαν στα χέρια των αγωνιστών, διαμελίζοντας το σώμα τους.
Αλλά αυτοί συνέχιζαν, και μάλιστα ανταγωνίζονταν ποιος θα τρέξει να πάρει τις περισσότερες, λέγοντας σκωπτικά και σαρκαστικά «Γάμος χωρίς σφαχτά δεν γίνεται».
Σε μια τέτοια προσπάθεια επιστροφής βόμβας σκοτώθηκε ο Γιώργος Τζαβέλας, γιατί έσκασε στα χέρια του η βόμβα.
Στο τέλος, τόσο οι ευρωπαίοι μηχανικοί του Κιουταχή, όσο και οι στρατιώτες του, εγκατέλειψαν κάθε προσπάθεια. Οι στρατιώτες του άρχισαν σταδιακά να εγκαταλείπουν την πολιορκία και να φεύγουν. Ο Κιουταχής αναγκάσθηκε να αποσυρθεί σε μεγάλη απόσταση από το Μεσολόγγι, και περίμενε εναγωνίως τη βοήθεια του Ιμπραήμ, ο οποίος είχε ξεκινήσει προς βοήθειά του, από τον Μοριά, όπου θέριζε την όποια ελληνική αντίσταση είχε απομείνει, μετά τον εμφύλιο και όλα τα άλλα που αναφέρθηκαν.
(Διαφάνεια 23) Η δεύτερη φάση ξεκίνησε στο τέλος του 1825, με επιτιθέμενο τον Ιμπραήμ με 15.000 άνδρες. Τότε έγινε και ο τελευταίος ανεφοδιασμός από τη θάλασσα. Το Μεσολόγγι υπέστη ανηλεή κανονιοβολισμό με ρυθμό 2.000 βόμβες ανά 24ωρο. Παρ’ όλα αυτά οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι έκαναν δύο αιματηρές, αλλά νικηφόρες εφόδους. Δύο κρίσιμα σημεία του αγώνα τους, ήταν η κατάληψη δύο νησιών έξω από το Μεσολόγγι. Του Βασιλαδιού και της Κλείσοβας.
(Διαφανεια 24) Η μάχη της Κλείσοβας, μπορεί να θεωρηθεί ως η λησμονημένη εποποιία, και είχε ως αρχηγούς τους Κίτσο Τζαβέλα, Πάνο Σωτηρόπουλο και Κίτσο Πάσχο. Η Κλείσοβα, το μικρό νησάκι μέσα στην ομώνυμη λιμνοθάλασσα, ήταν κρίσιμης σημασίας για το Μεσολόγγι και για τον Κιουταχή. Στη διαφάνεια παρουσιάζεται μία δορυφορική εικόνα της θέσης του νησιού, και μία αεροφωτογραφία, για να φανεί τι υπεράσπιζαν οι αγωνιστές του Μεσολογγίου, σε τόσο ανυπεράσπιστο μέρος. Τα στοιχεία της εποποιίας με κωδικοποιημένο τρόπο, είναι τα παρακάτω
Δεκέμβριος 1825
Κοινή επιχείρηση Ιμπραήμ-Κιουταχή
Στόχος η διακοπή όποιου ανεφοδιασμού
Χαμηλό οχύρωμα-τάφρος-πάσσαλοι
131 υπερασπιστές-6.000 επιτιθέμενοι
Αντιπερισπασμός Κιουταχή ( Μεσολόγγι)
6 επιθέσεις-πολλές απώλειες-υποχώρηση
6 επιθέσεις από τον Ιμπραήμ
Απώλειες 24 έλληνες – 4.000 Τουρκοαιγύπτιοι
Περιφανής νίκη
(Διαφάνεια 26) Για ένα καράβι παξιμάδι είναι ο τίτλος του αντίστοιχου κεφαλαίου του βιβλίου του Δ. Φωτιάδη, ο οποίος σημειώνει ότι τα γεγονότα που οδήγησαν στην απελπισμένη, αλλά ιερή εποποιία της Εξόδου, οφείλουμε να τα κάνουμε γνωστά.
Παρά την περιφανή νίκη επί του Κιουταχή, η κατάσταση προδιαγραφόταν εξαιρετικά δύσκολη, εξαιτίας της ανάληψης της πολιορκίας και από τα στρατεύματα του Ιμπραήμ, ο οποίος είχε στο στράτευμά του και πολλούς ευρωπαίους αξιωματικούς. με πολλές γνώσεις μηχανικής.
Επιπλέον, για την αντίσταση του Μεσολογγίου, απαιτούνταν εφόδια και πολεμοφόδια. Έτσι μετά από πολλές συζητήσεις και ψηφοφορία πριν αρχίσουν οι επιθέσεις του Ιμπραήμ προς το Μεσολόγγι, έφυγαν απεσταλμένοι προς την ελληνική κυβέρνηση για να ζητήσουν βοήθεια και εφόδια.
Οι απεσταλμένοι ήταν οι Βέϊκος, Ζέρβας, Ίσκος, Κουσουρής, Σπυρομήλιος, Αθανάσης και έφυγαν με το καράβι του Σαχτούρη προς το Ναύπλιο, όπου βρισκόταν η κυβέρνηση.
Όταν έφθασαν στο Ναύπλιο, το πρώτο πράγμα που τους ρώτησαν ήταν σε ποιο κόμμα ανήκαν. Ήταν Κωλετίστες ή Μαυροκορδατίστες?
Στη συνέχεια δόθηκαν προς τους απεσταλμένους πολλές υποσχέσεις και ειπώθηκαν μεγάλα λόγια για το ηρωικό Μεσολόγγι. Αλλά τα ταμεία ήταν παντελώς άδεια. Γνωρίζετε το λόγο. Η αγωνία της κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης δεν ήταν το Μεσολόγγι, αλλά ποιος θα πάρει την εξουσία. Επειδή δεν υπήρχαν παντελώς χρήματα, αφού τα χρήματα των δανείων είχαν εξαφανισθεί, σκέφθηκαν να κάνουν έρανο, ο οποίος όμως λίγα απέδωσε. Έτσι αποφασίσθηκε στην Εθνοσυνέλευση να εκποιηθούν κρατικά κτήματα, και τα χρήματα να δοθούν για την αγορά εφοδίων προς το Μεσολόγγι.
Η εξέλιξη της απόφασης αυτής αποτελεί μια τεράστια ντροπή. Ενώ είχαν βάλει ως προδιαγραφή ότι το μισό ποσό της αξίας των κτημάτων θα καταβληθεί με χρήματα (γρόσια), και τα άλλα με κρατικούς τίτλους (οι οποίοι σημειωτέον ήταν άχρηστοι, χωρίς καμιά απολύτως αξία), τελικώς τα κτήματα ήρθαν στην ιδιοκτησία «ημετέρων» και πληρώθηκαν μόνο με τίτλους, οι οποίοι δεν αποτελούσαν χρήμα για να αγοράσει κανείς εφόδια. Έτσι, η κρατική γη, που δεν είχε καν ακόμη απελευθερωθεί, δόθηκε χωρίς ουσιαστικό τίμημα, δηλαδή δωρεάν, σε ημετέρους κομματικούς, και βέβαια το Μεσολόγγι έμεινε χωρίς εφόδια και χωρίς πυρομαχικά.
Επιπλέον, η πλήρης έλλειψη χρημάτων οδήγησε σε αδυναμία προπληρωμής των πληρωμάτων των πλοίων, με τα οποία ο Μιαούλης θα προσπαθούσε να διασπάσει τον ναυτικό αποκλεισμό, και έτσι ο στόλος που ξεκίνησε να διασπάσει την πολιορκία, ήταν απολύτως ανεπαρκής, και δεν έγινε κατορθωτή, για μία ακόμη φορά, η διάσπαση του αποκλεισμού και ο ανεφοδιασμός του Μεσολογγίου. Ο ανεπαρκής στόλος, αυτό που έφερε ως εφόδια για να παραδώσει στους ελεύθερους πολιορκημένους, ήταν όλο και όλο ένα μικρό καράβι με παξιμάδι. Ούτε όμως αυτό τελικά, μπόρεσε να φθάσει στους ελεύθερους πολιορκημένους.
(Διαφάνεια 27) Αποτέλεσμα των περιγραφέντων γεγονότων ήταν η λιμοκτονία των Ελεύθερων Πολιορκημένων, και η ιερή εποποιία της Εξόδου. Είναι ιστορικό γεγονός, ότι οι υπερασπιστές οδηγήθηκαν στην ιερή έξοδο λόγω αδυναμίας επιβίωσης από την έλλειψη τροφής, σε συνδυασμό με τις λυσσώδεις επιθέσεις, που έπρεπε οι εξαντλημένοι μαχητές να αποκρούουν, και εξαιτίας του ναυτικού αποκλεισμού, ο οποίος ενώ όλες τις άλλες φορές διασπάσθηκε, τη φορά αυτή εξαιτίας όλων των αναφερθέντων, αλλά και πολλών άλλων λόγων μη αναφερθέντων, δεν έγινε ποτέ εφικτός. Έτσι τελικά στις 10 Απριλίου του 1826 έγινε η Έξοδος.
Επέλεξα να αναφέρω τρία μόνο στοιχεία από αυτήν, τα οποία πιστεύω ότι σας είναι ήδη γνωστά.
Το πρώτο είναι ότι ένας αυτομολήσας προς τους Έλληνες Οθωμανός εγκατέλειψε το Μεσολόγγι και διέφυγε. Αυτός ενημέρωσε τον Ιμπραήμ για την επικείμενη έξοδο, οπότε υπήρχε οργανωμένη ετοιμότητα εκ μέρους του, έχοντας χαθεί η κρίσιμη παράμετρος του νυχτερινού αιφνιδιασμού. Ο Ιμπραήμ είχε πλήρη διάταξη των ανδρών του, στα σωστά σημεία.
Σε μια κρίσιμη στιγμή της εξόδου, ακούστηκε μια κραυγή «πίσω, πίσω». Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ένα μεγάλο μέρος των Μεσολογγιτών να διακόψει την επίθεση, και να επιστρέψει μέσα στο Μεσολόγγι, όπου βέβαια βρήκε τραγικό θάνατο από τους σφαγείς του Ιμπραήμ. Αυτοί που δεν γύρισαν, αλλά αντίθετα επέμειναν την επίθεση της εξόδου, διέσπασαν τις γραμμές του Ιμπραήμ και διέφυγαν προς τα βουνά.
(Διαφάνεια 28) Υπάρχει επιμύθιο για την ηρωική και ιερή εποποιία? Νομίζω ότι εκεί που μπορεί κανείς να καταλήξει είναι τα παρακάτω
Η ηρωική εποποιία είναι πολύ ηρωικότερη από αυτό που όλοι νομίζουμε, διότι όχι μόνο οι αγωνιστές δεν βοηθήθηκαν, αλλά επιβαρύνθηκαν δραματικά από τις γενικότερες συνθήκες
Η κομματική νοοτροπία που οδήγησε στον εμφύλιο σπαραγμό, ήταν η κύρια αιτία της ηρωικής Εξόδου και της κατάληψης του Μεσολογγίου από τους Οθωμανούς.
Ο ψυχοπαθολογικός κομματικός ανταγωνισμός έγινε στην πιο κρίσιμη περίοδο της Επανάστασης, και για χώρα και κράτος που ακόμη δεν είχε υπάρξει. Οι κυβερνήσεις είχαν μονίμως καράβι στο Ναύπλιο για να φύγουν μόλις έρθουν οι Τούρκοι.
Η θυσία των ηρώων του Μεσολογγίου είχε καταλυτικό αποτέλεσμα, διότι δημιούργησε τεράστιο κλίμα φιλελληνισμού, το οποίο βοήθησε λυσιτελώς τον αγώνα της Επανάστασης.