• του Ν. Παπαδογιαννάκη 
• Ιατρού – Αναπλ. Καθηγητού, 
• του Πανεπιστημίου Αθηνών 
• Απόσπασμα από τo άρθρο που Δημοσιεύτηκε στο Βιβλίο “Ιατρική στη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία”. Εκδοση από Εταιρία Μελέτης  Ελληνικής Ιστορίας *.

{……} Ηταν ένα σύστημα μοναδικό στον  πολιτισμένο κόσμο για την εποχή του, που λειτουργούσε με χριστιανικές  αρχές και ανθρωπιστικές αρετές, με Ιπποκρατικά αξιώματα και με όλους  τους κανόνες της ιατρικής δεοντολογίας. Αυτό το σύστημα θεωρήθηκε χρήσιμο να περιγραφεί σ’ αυτό το άρθρο.  

Στη Σμύρνη, στις αρχές του αιώνα μας υπήρχαν 350.000 κάτοικοι. Οι μισοί εξ αυτών ήσαν χριστιανοί (ορθόδοξοι) ελληνικής εθνικότητας, αλλά  Τούρκοι υπήκοοι. Αλλοι 10.000 ήσαν χριστιανοί, αλλά Ελληνες υπήκοοι,  οι οποίοι διέμεναν εκεί με άδειες των τουρκικών προξενικών αρχών απα  σχολούμενοι σε διάφορες εργασίες. Οι υπόλοιποι ήσαν διαφόρων εθνικοτήτων (Τούρκοι, Αγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Ολλανδοί, οι περισσότεροι Καθολικοί το θρήσκευμα, Εβραίοι και Αρμένιοι). 

Η ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, ευρισκόμενη υπό τουρκικόν ζυγόν  επί αιώνες, ήταν υποβαθμισμένη σε κοινωνικές παροχές, αλλά η πλούσια  σε παραγωγή περιοχή άρχισε να προσελκύει τους Ευρωπαίους για την εκ  μετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πηγών. Τους τελευταίους αιώνες δημιουργήθηκαν στην πόλη της Σμύρνης εστίες από κατοίκους διαφόρων Ευρωπαϊκών κρατών που οργανώθηκαν σε κοινότητες η κάθε μία από τις  οποίες αριθμούσε μερικές χιλιάδες μέλη.  

Παράλληλα με την ανάπτυξη των κοινοτήτων αυτών άρχισε να αναπτύσσεται το εμπόριο και το λιμάνι της Σμύρνης έγινε μεγάλο κέντρο δια  κινήσεως αγαθών. Η πυκνή επικοινωνία της Σμύρνης και των κατοίκων της  με άλλα λιμάνια ήταν και η αιτία μεταδόσεως σ’ αυτήν μεγάλων επιδημιών,  οι οποίες αποδεκάτιζαν τους κατοίκους της. Ολ’ αυτά έκαναν επιτακτική  την ανάγκη δημιουργίας νοσοκομείων και οργανώσεως υποτυπωδών μέσων παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Ετσι άρχισαν να δημιουργούνται νοσοκομεία από τις ευρωπαϊκές κοινότητες, η κάθε μία των οποίων αποκτούσε  το δικό της νοσηλευτικό ίδρυμα. Ταυτοχρόνως με τις εθνικές κοινότητες  και οι θρησκευτικές άρχισαν να δημιουργούν τα δικά τους νοσοκομεία. Η  παροχή ιατρικών υπηρεσιών στο λαό άρχισε να οργανώνεται με βάση την  ιδιωτική πρωτοβουλία κατά τρόπο ιδιόμορφο και μοναδικό. Αποτέλεσμα,  στις αρχές του αιώνα μας στη Σμύρνη να υπάρχουν 9 νοσοκομεία που περιλαμβάνονται στον παρατιθέμενο πίνακα.

Νοσοκομεία	Ετος ιδρύσεως	Αριθμός Κλινών
Το Ολλανδικό	1675	30
Το Καθολικό (Αγ. Αντωνίου)	1710	60
Το Γραικικό (Αγ. Χαραλάμπους)	1723	400
Το Αρμένικο(Αγ. Γρηγορίου)	1801	70
Το Οθωμανικό	1838	100
Το Εβραϊκό	1842	30
Το Αγγλικό (Αγ. Ρόκου)	1842	30
Το Στρατιωτικό		200

Εκτός από την ανάπτυξη των νοσοκομείων, η παρουσία των ευρωπαϊκών κοινοτήτων έδινε μια ζηλευτή εικόνα στη Σμύρνη με προεξάρχουσα  την ορθόδοξη ελληνική κοινότητα, η οποία όχι μόνο κυριαρχούσε σε πληθυσμό, αλλά συγκέντρωνε στα χέρια της το εμπόριο και την οικονομική  ζωή της πόλεως. Ηταν λοιπόν επόμενο το Γραικικό Νοσοκομείο να είναι το  μεγαλύτερο και το πλέον σύγχρονα.  

Η τουρκική διοίκηση συντηρούσε μόνο το Οθωμανικό Νοσοκομείο, ενώ  όλα τα άλλα λειτουργούσαν με οικονομική επιχορήγηση από την εθνική και  θρησκευτική κοινότητα που εξυπηρετούσαν. Η υπεροχή του ελληνικού νο  σοκομείου δεν φαίνεται μόνο από το μεγάλο αριθμό κλινών που διέθετε,  αλλά εκ του γεγονότος ότι σε αυτό ενοσηλεύοντο και αλλοεθνείς άλλων  χριστιανικών δογμάτων ακόμη και μη χριστιανοί. Το σύστημα παροχής  υπηρεσιών υγείας, εβασίζετο στο τρίπτυχο Νοσοκομείο-Φαρμακείο-Ιατρός, επί καθαρώς ιδιωτικής βάσεως και ιδιωτικής πρωτοβουλίας.  

Το Γραικικό Νοσοκομείο ήταν δυνάμεως 400 κλινών. Τα πρώτα χρήματα για την ίδρυσή του εδόθησαν από τον μεγάλο Ελληνα ευεργέτη Παντελή Σεβαστόπουλο, ο οποίος και μετέπειτα έδωσε και άλλα ποσά για την  επέκτασή του. Μεγάλες δωρεές όμως προσέφεραν κατά καιρούς όλοι οι  Ελληνες φιλάνθρωποι και ευεργέτες, οι πλούσιοι, αλλά και οι φτωχοί που  έδιναν από το υστέρημά τους. Στην ανάπτυξη του νοσοκομείου και στη συντήρησή του συνέβαλε η ελληνική κοινότητα, προεξαρχούσης της εκκλησίας, η οποία με την τοποθέτηση ως προέδρου της εφορείας του νοσοκομείου του εκάστοτε μητροπολίτη Σμύρνης, όχι μόνο διέθετε τεράστια ποσά,  αλλά με την καλλιέργεια καθαρώς της χριστιανικής αγάπης προς τον πλησίον επετύγχανε τόσο τη συντήρηση όσο και τη βελτίωση των παρεχομένων  υπηρεσιών.  

Το Νοσοκομείο εδέχετο ασθενείς κάθε εθνικότητας και κάθε θρησκείας. Κατά το διάστημα 1887-1889 ενοσηλεύθησαν 6.038 άτομα (4.997  άνδρες και 1.041 γυναίκες). Εκ των ασθενών οι 212 ήσαν Τούρκοι, 17 Ευρωπαίοι, 41 Αρμένιοι, 17 Ιουδαίοι, οι υπόλοιποι Ελληνες και άλλων εθνικοτήτων, προερχόμενοι από τα νησιά της Ελλάδος, την Βουλγαρία, Σερβία,  Πολωνία, Αυστρία, Μαυροβούνιον, Ιταλία κ.ά. Πολλοί Ευρωπαίοι και  Τούρκοι θαυμάζοντας την άρτια οργάνωση του νοσοκομείου προτιμούσαν  να νοσηλευτούν σ’ αυτό παρά στα καλώς επίσης λειτουργούντα δικά τους.  

Η αποστολή του νοσοκομείου συνοψίζεται στην επιγραφή ύπερθεν της κυρίας εισόδου του «ΚΡΟΥΕΤΕ ΚΑΙ ΑΝΟΙΓΉΣΕΤΑΙ ΥMIN» (Ματθ. ζ’,  7). Αυτή η Ευαγγελική ρήση, που συμβολίζει όλο το μεγαλείο της χριστιανικής αγάπης και ευποιΐας, χαρακτηρίζει και την κοινωνική αποστολή του  Γραικικού Νοσοκομείου. «Δεν ερωτώ ποιός είσαι, κηρύττει ο χαράξας το  ρητόν τούτο, δεν θέλω να μάθω εάν είσαι, πλούσιος ή πένης, ομόθρησκος  ή αλλόθρησκος. Δεν εξετάζω εάν είσαι Σμυρναίος ή ξένος, εάν έχεις γονείς, οίτινες σε εγκατέλειπον και πατρίδα, ήτις σε απεδίωξε, συ όστις πάσχεις και έχεις ανάγκην περιθάλψεως, κρούσε αφόβως την θύραν και είσελθε».

Εύποροι ή πτωχοί, ασφαλισμένοι ή μη, με τη σημερινή αντίληψη, ενοσηλεύοντο δωρεάν. Μόνον οι πλούσιοι πλήρωναν νοσήλεια. Ο προϋπολογισμός του Γραικικού Νοσοκομείου κατά το τελευταίο έτος λειτουργίας του  (1921-1922) ανήρχετο σε 60.000 τουρκικές λίρες. Οι οικονομικοί πόροι του  νοσοκομείου ήσαν τακτικοί και μόνιμοι, καθώς και έκτακτες προσφορές.  Εκτός από τη δαπάνη νοσηλείας υπήρχε και η δαπάνη για τα φάρμακα, που  εδίδοντο δωρεάν όχι μόνο στους εσωτερικούς ασθενείς αλλά και στους  ασθενείς των εξωτερικών ιατρείων. Μόνον στην τριετία 1900-1903 εδόθη  σαν φάρμακα δωρεάν σε 49.941 εξωτερικούς ασθενείς. Η εφορεία του Noσοκομείου αντιμετώπιζε τις συνεχώς αυξανόμενες δαπάνες του νοσοκομείου με την κινητοποίηση των εμπόρων Ελλήνων, οι οποίοι με την σειρά  τους κινητοποιούσαν τις επαγγελματικές συντεχνίες των χριστιανών Ελλήνων για τη συλλογή χρημάτων. Παράδειγμα τέτοιας αντιμετώπισης έχουμε  το 1903, όταν μετά την εκδήλωση επιδημίας ευλογιάς και της ανάγκης να  νοσηλευθούν πολλοί Σμυρναίοι το «Γραικικό Νοσοκομείο» πέρασε μεγάλη  οικονομική κρίση.  

Τον Μάϊο του 1907 ανακαινίζεται η βόρεια πτέρυξ που χρησιμοποιείται  για Αστυκλινική (εξωτερικά ιατρεία). Το 1909 ανεγείρεται νέα μεγάλη  πτέρυξ. Με δωρεά της αδελφότητος «Η Ορθοδοξία» το 1912 ανεγείρεται  πτέρυξ και στεγάζεται η γυναικολογική κλινική. Μία από τις χειρουργικές  κλινικές ανηγέρθη με δωρεά του μεγάλου Σμυρναίου τραπεζίτη και ιδρυτή  της Τραπέζης Αθηνών Ιωαν. Πεσματζόγλου.  

Στην τελική του ανάπτυξη το Γραικικό Νοσοκομείο περιελάμβανε χειρουργείο ανδρών με δύο αίθουσες εγχειρήσεων, μιας αποστειρώσεως και  οκτώ θαλάμους ασθενών. Χειρουργείο γυναικών με ένα θάλαμο ασθενών.  Δυό παθολογικές κλινικές, με δύο θαλάμους ανδρών και ένα γυναικείο.    Μαιευτική κλινική, Οφθαλμολογική κλινική με δύο θαλάμους ανδρών και  ένα γυναικῶν, Κλινική μεταδοτικών νοσημάτων με 50 κλίνες. Γηροκομείο  ανδρών και γυναικών και για 50 απόρους. Φρενοκομείο για 120 ψυχοπαθεῖς, Ακτινοδιαγνωστικό καθώς και ειδικά Αστυκλινικά Τμήματα. Τα εργαστήρια και οι χειρουργικές αίθουσες ήσαν άρτιες και η καθαριότητα  υποδειγματική.

Επειδή εν τούτοις οι πόροι ήσαν ανεπαρκείς και τα έξοδα συνεχώς αυξάνονταν άρχισαν να περιορίζουν τον αριθμό των ασθενών που ζητούσαν  άσυλο και θεραπεία. Ετσι άρχισε να περιορίζεται η εισαγωγή μόνο στους  πτωχούς, για τους οποίους εξέδιδε αφειδώς πιστοποιητικά η Μητρόπολη,  όταν μάλιστα η σύσταση προερχόταν από σωματείο που συνεισέφερε στο  νοσοκομείο τακτικώς. Η επιλογή των ασθενών ήταν ένα λεπτό σημείο. Η  προτίμηση για την εισαγωγή των γεννηθέντων στη Σμύρνη ήταν άδικη όταν  δεν εισήγετο ο από 20ετίας ζων στη Σμύρνη και καταγόμενος από νήσον  του Αιγαίου. Γεγονός είναι ότι άρχισαν να επιβάλλοναι περιορισμοί, όχι  μόνο διότι δεν επαρκούσαν τα κρεββάτια, αλλά και διότι οι δαπάνες αυξάνοντο αλματωδώς. Η απόφαση του περιορισμού των εισαγωγών προκαλούσε συνεχείς αντεγκλήσεις, καθημερινούς διαπληκτισμούς, πικρίες και  συνεχείς επιθέσεις και κατηγορίες.

Η νοσηλευτική των ασθενών παρείχετο από εθελοντική προσφορά υπηρεσιών κυριών και δεσποινίδων από όλες ανεξαιρέτως τις Ελληνίδες, οι  οποίες εκινούντο με αίσθημα χριστιανικής αγάπης σαν καλές Σαμαρείτιασες. Ετσι ήσαν λίγοι αυτοί οι οποίοι εμισθοδοτούντο. Το προσωπικό του  νοσοκομείου αποτελούσαν 60 πρόσωπα. Ως ανώτερο προσωπικό ήταν ο  υποδιευθυντής, ένας εσωτερικός ιατρός, ο λογιστής, ο γραμματέας και ο  αποθηκάριος. Στο νοσηλευτικό προσωπικό ανήκαν 16 νοσοκόμες και 17  νοσοκόμοι. Από το λοιπό προσωπικό: 16 άτομα υπηρετούσαν σε διάφορες  υπηρεσίες και 6 στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους.  

Οι δωρεές προς το νοσοκομείο των πιστών χριστιανών είναι συγκινητικές. Από τους ισολογισμούς του νοσοκομείου βλέπει κανείς και θαυμάζει  την καθολική προσφορά σε χρηματικές προσφορές, σε χρηματικά κληροδοτήματα αλλά και σε προσφορές με τρόφιμα (κρέατα, πουλερικά, λαχανικά, δημητριακά και πλήθος άλλων κηπευτικών και αγροτικών προϊόντων)  και αναλώσιμα αγαθά. Και οι πλέον φτωχοί έδιναν για το νοσοκομείο από  το υστέρημά τους, έδιναν ακόμη και τη στάχτη (αχηλιά) από τις φωτιές τους  στο νοσοκομείο, την οποίαν χρησιμοποιούσαν ως λευκαντικό στο πλύσιμο  του λευκού ιματισμού του ιδρύματος αλλά ως αντισηπτικό, όταν έπλεναν τις  πλάκες των δαπέδων. Μεταξύ των τακτικών εσόδων αναφέρονται: Οι εισπράξεις από τους ναούς του προφήτου Ηλιού και της Μεταμορφώσεως,  Οι εισπράξεις από τον ετήσιο χορό της Ελληνικής Λέσχης, που απέδιδε  700-800 χρυσές λίρες το χρόνο. Οι εισπράξεις από μισθώματα μεγάλου  αριθμού ακινήτων που ανήκαν στο νοσοκομείο. Ενα άλλο έσοδο προέρχονταν και από την πώληση των δερμάτων των αρνιών που εσφάζοντο στη  Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή το Πάσχα και τα προσέφεραν οι πιστοί  υπέρ του νοσοκομείου.  

Είναι ενδιαφέρον ακόμη ότι μεταξύ των εσόδων περιλαμβάνονται τα  έσοδα από τον “δίσκο” της εκκλησίας του νοσοκομείου, που ήταν ο Αγιος  Χαράλαμπος. Η περιφορά του δίσκου κατά τον εσπερινό της εορτής του  ναού και την επομένη στη λειτουργία αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία, όπως  και κατά τη λειτουργία της Πρωτοχρονιάς. Ολοι περίμεναν τα μεγάλα ονόματα των ευπόρων Ελλήνων της Σμύρνης να παραστούν στις θρησκευτικές  αυτές τελετές και να δουν την χρηματική προσφορά τους. Κανένας πλούσιος δεν απουσίαζε. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι ανέμεναν και τους διευθυντές ιατρούς του νοσοκομείου (μεγάλα ονόματα της επιστήμης), οι οποίοι όχι μόνο δεν έπαιρναν μισθό από το νοσοκομείο ούτε άλλη αμοιβή  για τους ασθενείς, αλλά τουναντίον έδιναν στο δίσκο της εκκλησίας σημαντικά χρηματικά ποσά.  

Τα φαρμακεία της Σμύρνης  

Τα φαρμακεία ή «σπετσαρίες», όπως ο κόσμος της Σμύρνης τα ονόμαζε,  άρχισαν να εμφανίζονται από τις αρχές του 19ου αιώνα και μέχρι το 1922  διατήρησαν μια ιδιόμορφη εμφάνιση. Σε αρκετή απόσταση της γειτονιάς  του φαρμακείου έφθανε η μυρωδιά του όφμαν (αιθέρα) και του ασιτφινοίκ  (φοινικού). Στη βιτρίνα του φαρμακείου τοποθετούσαν γυάλες που περιεί  χαν διάφορα χημικά διαλύματα, καθώς και γυάλες με βδέλλες, βαλσαμω  μένα πουλιά, έντομα, σαύρες κ.ά. Οι φαρμακευτικές ουσίες ήταν κυρίως  βότανα, γιατροσόφια και γητειές. Στην αρχή του αιώνα μας όμως άρχισαν  να εισάγονται διάφορα ευρωπαϊκά σπεσιαλιτέ, υπνωτικά, ελιξήρια, παυσί  πονα, έμπλαστρα, καταπότια κ.ά.  

Τα φαρμακεία της Σμύρνης το 1922 ήσαν 50, εκ των οποίων τα 35 ανήκαν σε Ελληνες Χριστιανούς και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην παροχή ια τρικών υπηρεσιών. Ηταν ένα είδος παροχής Α’ Βοηθειών. Υπήρχε πάντα  ένα δωμάτιο, όπου εξήταζε ο ευρισκόμενος πάντα στο φαρμακείο ιατρός  τους ασθενείς.

Οι ιατροί της Σμύρνης δεν διατηρούσαν ιδιωτικά ιατρεία.  Σαν υποτυπώδη ιατρεία χρησιμοποιούσαν τα φαρμακεία, όπου, με μικρότερη αμοιβή ή και δωρεάν ακόμη, εξέταζαν τους έχοντες ανάγκη από  άμεση ιατρική περίθαλψη. Σε σπάνιες περιπτώσεις άρχισαν να εμφανίζονται ιδιωτικά ιατρεία, όταν η ειδικότητα των ιατρών όπως π.χ. οφθαλμιάτρων, απαιτούσε ειδικά επιστημονικά όργανα. Από τους πρώτους ο οφθαλμίατρος Μιχ. Ισηγόνης είχε δικό του ιατρείο και εδέχετο με αμοιβή, ενώ  ταυτοχρόνως δούλευε στο Αγγλικό φαρμακείο δωρεάν. Επίσης ο ιατρός  Γεώργιος Ηλιάδης, με ειδικήν άδεια των Τουρκικών αρχών, έφερε μηχανήματα ακτίνων Röntgen και τα εγκατέστησε το 1902 σε ιδίαν Κλινικήν στα  Τράσσα. Ο Ιωάννης Κοντολέων ήταν ο μόνος που είχε ιατρείο και δεν πήγαινε κατ’ οίκον επισκέψεις, παρά μόνο σε ιατρικά συμβούλια. Στις συνήθεις περιπτώσεις όποιος ήταν άρρωστος ειδοποιούσε τον ιατρό στο φαρμακείο και πήγαινε ο ιατρός στο σπίτι του αρρώστου και τον έβλεπε. Οταν  έλειπε ο ιατρός από το φαρμακείο τότε άφηναν παραγγελία με το όνομα  και την διεύθυνση του αρρώστου και ο ιατρός περνούσε από το φαρμακείο  θεω  και έπαιρνε τα σημειώματα από το γραφείο του φαρμακοποιού για τις κατ’  οίκον επισκέψεις. Κάθε ιατρός στη Σμύρνη σύχναζε σε ένα και συγκεκριμένο φαρμακείο. Εάν ήσαν 2 ή 3 ιατροί στο φαρμακείο τότε μοίραζαν το  χρόνο με τρόπο ώστε να υπάρχει πάντοτε κάποιος στο φαρμακείο π.χ. 1-3  μ.μ. ο ιατρός κ….., 3-6 ο ιατρός κ. …., 6-9 ο ιατρός κ. ….. Την πρακτική οι ιατροί να συχνάζουν στα φαρμακεία, που υπήρχε και στην Ελλάδα, την συνέχισαν οι πρόσφυγες και μετά το 1922. Πολλοί θα θυμούνται ακόμη και  σήμερα στα φαρμακεία των προσφυγικών συνοικισμών να ευρίσκονται οι  ιατροί, οι οποίοι όχι μόνο εξήταζαν, αλλά έκαναν και τη θεραπεία με τα  φάρμακα που διέθετε το φαρμακείο.  

Οι φαρμακοποιοί ήσαν επιστήμονες υψηλού επιπέδου και συμμετείχαν  στη φαρμακευτική θεραπεία. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Τουρκικός στρατός, ο οποίος είχε μεγάλες ελλείψεις σε ιατρούς επεστράτευσε  όλους τους ιατρούς και τους φαρμακοποιούς και, μετά από 3 μήνες εκπαίδευσης στην Κωνσταντινούπολη, τους τοποθέτησε σε στρατιωτικές μονάδες’. Τα φαρμακεία διέθεταν τα φάρμακα είτε σπεσιαλιτέ που εισήγοντο  από την Ευρώπη, είτε εκτελούσαν συνταγές των ιατρών. Πολλά φαρμακεία  ησαν εκσυγχρονισμένα με ιατρικά εργαλεία και ιατρικά βοηθήματα. Από  τα μεγαλύτερα φαρμακεία ήταν ένα διώροφο του Μωραΐτη στο Φραγκομαχαλά (Ευρωπαϊκή οδός), και ένα άλλο του Λεμού στα Τράσσα το οποίον  είχε πλήρες χημικό και μικροβιολογικό εργαστήριο. Μετά την καταστροφή  ο υιός Αδαμάντιος Λεμός άνοιξε φαρμακείο στην Ομόνοια των Αθηνών.

Οι ιατροί χρησιμοποιούσαν άμαξες με άλογα, Πολλοί που είχαν αρκετή  πελατεία είχαν δική τους άμαξα με οδηγό μισθοδοτούμενο από τον ιατρό  Σε άλλες περιπτώσεις οι ιατροί ίππευαν άλογα. Όταν δε εκαλούντο σε προάστεια έπαιρναν ακόμη και τραίνο και μετά, εάν η απόσταση μεταξύ σταθμού και οικίας του αρρώστου ήταν μεγάλη, χρησιμοποιούσαν γαϊδουράκι,  

Πολλές φορές τα φαρμακεία ήταν συγχρόνως και εντευκτήρια (λέσχες)  των λογίων ιατρών της Σμύρνης. Συγκεντρώνοντο 2-3 και 4 ιατροί και  εκτός από τα ιατρικά θέματα συζητούσαν και άλλα θέματα πνευματικά και  φιλοσοφικά. Ησαν και μερικοί ιατροί που τους έλεγαν ιατροφιλόσοφους και οι οποίοι απελάμβαναν μεγάλης εκτιμήσεως και σεβασμού από τους  Σμυρνιούς, ώστε όταν βαδίζανε στους δρόμους της Σμύρνης κάποιο παιδί  πήγαινε μπροστά, κρατώντας ένα μπαστούνι στο οποίο κτυπούσε στο πλα κόστρωτο για να ανοίγουν δρόμο οι διαβάτες. Τέτοιας υπολήψεως έχαιραν  οι ιατροί στη Σμύρνη. Ενα τέτοιο εντευκτήριο-φαρμακείο ήταν του Δημητρίου Αργυροπούλου. Τα έσοδα των ιατρών ήσαν από τις επισκέψεις στα  σπίτια των αρρώστων. Οι αμοιβές τους ήταν προφανώς ανάλογες με την οι  κονομική κατάσταση των αρρώστων.  

Οι Ιατροί της Σμύρνης  

Οι Ελληνες ιατροί επικρατούσαν στη Σμύρνη αφού επί 123 οι 102 ήσαν  Έλληνες, 8 Τούρκοι, 4 Εβραίοι, 4 Αρμένιοι και 5 διαφόρων άλλων εθνικο  τήτων. Η πλειοψηφία των Ελλήνων είχε γεννηθεί στη Σμύρνη και είχε απο  φοιτήσει από την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Χαρακτηρίζονταν από  το υψηλό επίπεδο κατάρτισης και από τη χριστιανική εξάσκηση του ιατρι  κού λειτουργήματος. Πριν ιδρυθεί η Ιατρική Σχολή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σπούδαζαν στα καλύτερα Πανεπιστήμια της κεντρικής Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία, Αυστρία, Ιταλία). Μετά έκριναν απαραίτητο να σπουδάζουν την Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκδηλώνοντας με τον τρόπο  αυτό την αγάπη τους για την Πατρίδα. Ύστερα όμως από την αποφοίτησή  τους οι περισσότεροι μετέβαιναν στα μεγάλα επιστημονικά κέντρα της Ευρώπης για να συνεχίσουν. Εκτός όμως των Σμυρναίων ιατρών πολλοί άλλοι  από την κυρίως Ελλάδα ήρχοντο στη Σμύρνη, ελκυόμενοι από την ευμάρεια και από τον πλούτο της, για να εξασκήσουν την ιατρική. Τον Οκτώβριο του 1892 οι Σμυρναίοι ιατροί ίδρυσαν Ιατρικό Σύλλογο.  

Ο κορυφαίος ιατρός Αδαμάντιος Κοραής δεν είναι μόνον Σμυρναίος.  Είναι ο μεγαλύτερος Ελλην ιατρός του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Ενώ δεν ήσκησε το επάγγελμα του ιατρού, ωστόσο συνέγραψε μεγάλης ιστορικής και ιατρικής σημασίας εργασίες. Το ανήσυχον όμως πνεύμα  του τον έκανε να εγκαταλείψει την σπουδή της Ιατρικής και να ασχοληθεί  με την ανάπτυξη των γραμμάτων γενόμενος πρωτεργάτης πάσης εθνικής  και πνευματικής κινήσεως.  

Ακολούθησαν πολλοί ονομαστοί ιατροί στη Σμύρνη, οι οποίοι βοήθησαν  και έσωσαν τους κατοίκους της Σμύρνης από τις επιδημίες, που μάστιζαν  κάθε φορά την πόλη, θυσιάζοντας πολλές φορές και αυτή την ίδια τη ζωή  τους. Από το πλήθος των εξαιρέτων ιατρών της Σμύρνης αναφέρονται οι:  Σάββας Γεωργιάδης, Γεώργιος Λάτρις, Νικόλαος Λοράνδος, Νικόλαος  Μελισσηνός, Πέτρος Πολυκράτης, Στέλιος Σπεράντζας, Μιχαήλ Τσακίρογλου, Απόστολος Ψαλτώφ. Επίσης ο Καθηγητής και ακαδημαϊκός Γεώργιος Ιωακείμογλου, ο οποίος ήσκησεν την ιατρική στη Σμύρνη και πρώτος  εισήγαγε την σαλβαρσάνη για τη θεραπεία της συφιλίδος. Ολοι σχεδόν οι  γιατροί της Σμύρνης γνώριζαν τούρκικα, αγγλικά και γαλλικά. Πολλοί από  αυτούς έχουν γράψει ιατρικές πραγματείες και έχουν κάνει σημαντικές  επιστημονικές ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια.  Η υπεροχή των Ελλήνων ιατρών καταφαίνεται και εκ του γεγονότος ότι  ουδείς εκ των ξένων ιατρών ειργάζετο στο Γραικικό Νοσοκομείο, ενώ  αντιθέτως οι Ελληνες ιατροί εργάζοντο στα άλλα νοσοκομεία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ο Σάββας Γεωργιάδης και ο Σόλων Βέρας ειργάζοντο στο Γαλλικό Νοσοκομείο, ενώ οι Κωνσταντίνος Σιμιτόπουλος και  Δημήτριος Στάης στο Αγγλικό. Ο Ψαλτώφ και στο Ολλανδικό. Ο Σάββας  Γεωργιάδης και ο Χρήστος Ζανέλλης στο Αρμένικο. Ο οφθαλμίατρος Μιχαήλ Ισηγόνης στο Αγγλικό και Ολλανδικό, ενώ ο Νικόλαος Μελισσηνός,  γνώστης της εβραϊκής και τουρκικής διαλέκτου, ήταν ιατρός των Εβραίων,  Τούρκων και Αρμενίων.  

Το υψηλό επίπεδο των ιατρών της Σμύρνης διαπιστώνεται και από το  ότι πολλοί ιατροί της Σμύρνης, όταν ήλθαν στην Ελλάδα έγιναν καθηγητές  στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, όπως ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός της  Παθολογικής Ανατομίας το 1912, ο Στέλιος Σπεράντζας της Ορθοδοντικής  το 1933, ο Σόλων Βέρας της Παιδιατρικής το 1942 στη Θεσσαλονίκη, ο Γεώργιος Ιωακείμογλου της Φαρμακολογίας το 1926 στην Αθήνα και ο Ν.  Λοράνδος της Παθολογίας στην Αθήνα το 1945. Εκτός από αυτούς που  προήρχοντο από τη Σμύρνη, αναφέρονται και άλλοι καταγόμενοι από άλλες περιοχές της Μ. Ασίας, όπως οι καθηγητές Αρκάγαθος Γούτας της Παθολογίας, Γρηγόριος Ποντίφηξ της Ακτινολογίας, στην Αθήνα, οι Αλεξ.  Συμεωνίδης της Παθολογικής Ανατομίας και Αναστάσιος Μυσιρλόγλου της Χειρουργικής στη Θεσσαλονίκη. Αλλα μεγάλα ονόματα ιατρών του  προσφυγικού κόσμου, που κατέλαβον θέσεις Διευθυντών σε μεγάλα νοσο  κομεία της Αθήνας, υπήρξαν ο Αριστομένης Φλώρος, ο Βασίλης Καραγε  ώργης, ο Απόστολος Ορφανίδης, ο Αλεξ. Παπάς, που χρημάτισε Υπουργός  επί κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου, και άλλοι.  

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Σκεύου Ζερβού ο οποίος από  την Κάλυμνο ήλθε και εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη, όπου έζησε από το  1902-1909 ως προσωπικός ιατρός του οίκου του Κιαμήλ Πασσά, ο οποίος  κυβερνούσε το Βιλαέτι της Σμύρνης (περιλάμβανε την μισή Τουρκία). Ο  Ζερβός ασχολήθηκε με την μελέτη των ευνούχων και ακολούθως έκανε  πειράματα μεταμοσχεύσεως γεννητικών αδένων σε σκύλους και τις παρατηρήσεις τους τις ανακοίνωσε σε διεθνές Συνέδριο της Βουδαπέστης το  1909 με τιμητικά σχόλια του παρευρεθέντος Βορονώφ. Ο Σκεύος Ζερβός  για την πειραματική αυτή εργασία την οποία πραγματοποίησε στη Σμύρνη,  αναγνωρίζεται ως ο πρόδρομος των μεταμοσχεύσεων.  

Παρά το υψηλό επιστημονικό επίπεδο της παρεχόμενης ιατρικής φροντίδας στον πληθυσμό της Σμύρνης, δυστυχώς η πρόοδος της ιατρικής δεν  είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο. Οι επιδημίες στη Σμύρνη είχαν προξενήσει  μεγάλες συμφορές από πολλών αιώνων. Η πανώλης ενεφανίζετο κατά περιόδους με μεγάλες απώλειες στον πληθυσμό. Η αντιμετώπισή της άρχισε  με απομόνωση των νοσούντων. Για τούτο οι αρχές στη Σμύρνη δημιούργη  σαν κατάλληλα ξύλινα οικήματα για τη νοσηλεία των πανωλόβλητων που  ονομάστηκαν «τα Μορτάκια». Η ονομασία προήλθε από τους «Μόρτηδες»  που ονομάζονταν, όσοι προσβληθέντες από την πανώλη είχαν διαφύγει το  θάνατο και βρίσκονταν σε κατάσταση ανοσίας. Ετσι, οσάκις ενεφανίζετο  στην πόλη επιδημία, οι Μόρτηδες γίνονταν κυρίαρχοι, διότι μόνον αυτοί  κυκλοφορούσαν ελεύθερα στους δρόμους και δεν ελάμβανον καμία προφύλαξη, πήγαιναν στα σπίτια των αρρώστων τους οποίους μετέφεραν στο  νοσοκομείο και ταυτοχρόνως φρόντιζαν για την απολύμανση των οικιών.  Ελληνική Διοίκηση εξαφανίστηκε το 1922.

Από τις άλλες επιδημίες  η χολέρα έκανε την εμφάνισή μέχρι το  1911 , η ευλογιά το 1903 και το 1909, ενώ ο εξανθηματικός τύφος τελευταία  το 1918. Τα νοσήματα εκείνης της εποχής ήταν κυρίως λοιμώδη και παρασιτικά, τα οποία προκαλούσαν και υψηλή θνησιμότητα, ιδίως όταν έπαιρναν επιδημική μορφή. Επιδημίες αυτών των νοσημάτων όπως οι εντερίτιδες, οι τυφυταράτυφικές λοιμώξεις, ο τέτανος, η φυματίωση, ενεφανίσθησαν ακόμη και στις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας. Ήταν η εποχή που  άρχιζε ο εμβολιασμός του πληθυσμού για όλα τα λοιμώδη νοσήματα.  Αξιόλογο έργο επιτελούσαν και οι Μαίες της Σμύρνης, πρακτικές ως  επί το πλείστον, που έκαναν τους τοκετούς στα σπίτια των γυναικών. Μόνο  σε δύσκολες περιπτώσεις εκαλούντο ιατροί μαιευτήρες και οι επίτοκες μετεφέροντο στο ειδικό τμήμα του νοσοκομείου.  

Η Ελληνική Διοίκηση  

Η Ελληνική Διοίκηση μόλις εγκατεστάθη στη Σμύρνη, πήρε μια σειρά  μέτρων για να οργανώσει και να βελτιώσει την υγειονομική υπηρεσία και  τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, περιορίζοντας τις επιδημίες και τα μεταδοτικά νοσήματα, όπως η ελονοσία, η σύφιλη κ.ά.  

Δημιούργησε μικροβιολογικό εργαστήριο για τη διάγνωση των λοιμωδῶν νόσων. Προμηθεύτηκε ασθενοφόρα αυτοκίνητα, τα οποία έσπευδαν  να παραλαμβάνουν αρρώστους από απομακρυσμένα σημεία της πόλης, ειδικά «βαγόνια» για τη μεταφορά μολυσμένων και φορητά σύνεργα για την  επιτόπια απολύμανση,  

Αυτά τα μέτρα ήταν επαναστατικά για την εποχή εκείνη και το πρόγραμμα αυτό χρηματοδοτήθηκε γενναία από την Ελληνική Διοίκηση. Με  τα μέτρα αυτά οι επιδημίες σχεδόν εξαφανίστηκαν. Ο κόσμος ανακουφίστηκε από την πανώλη, τον εξανθηματικό τύφο και την ευλογιά. Η υγειονομική υπηρεσία κήρυξε ακόμη αμείλικτο πόλεμο κατά των… ποντικών και  της ψείρας.  

Στις 18 Αυγούστου 1919 εγκαινιάστηκε στη Σμύρνη το Ινστιτούτο  Pasteur. Στους πρώτους δύο μήνες της λειτουργίας του εξετάστηκαν πάνω  από 1.500 άτομα που τα είχαν δαγκώσει σκύλοι, τσακάλια και λύκοι. Απ’  αυτούς μόνο 5 πέθαναν. Η περίθαλψη στο Ινστιτούτο Pasteur ήταν δωρεάν,  ενώ μέχρι τότε, όσοι υπέφεραν από παρόμοιες μολύνσεις έπρεπε να πηγαίνουν για θεραπεία στην Κωνσταντινούπολη ή στην Αθήνα. Οσοι δεν είχαν χρήματα για το ταξίδι περίμεναν καρτερικά το θάνατο.

Η Ελληνική Διοίκηση ίδρυσε επίσης ένα καινούργιο ίδρυμα, το Ινστιτούτο Υγιεινής, το οποίον χωρίστηκε σε δύο κλάδους της υγιεινής και της  βακτηριολογίας. Ηταν έτοιμο να λειτουργήσει όταν Τούρκοι μπήκαν και πυρπόλησαν τη Σμύρνη. Οι εγκαταστάσεις του μπορούσαν να συγκριθούν  μόνο με εκείνες των καλυτέρων Πανεπιστήμιων της Ευρώπης.  

Αξίζει να αναφερθούν μερικά από το πρόγραμμα με βάση το οποίο  επρόκειτο να λειτουργήσει. Δωρεάν βακτηριολογικές και άλλες εργαστη  ριακές εξετάσεις σε όλες ανεξαρτήτως τις κοινωνικές τάξεις. Δωρεάν χορήγηση εμβολίων, ορών, αντιτοξινών, αντιγονοκοκκικών ορών κ.ά. Συστηματική απολύμανση σε ευρεία κλίμακα. Εποπτεία των αγωγών υδροδότη  σης και αποχέτευσης. Καταπολέμηση της ελονοσίας με αποξήρανση των  ελών. Καταπολέμηση του τραχώματος. Λειτουργία σανατορίων για την  πνευμονική φυματίωση. Για τα βρέφη: Βρεφοκομεία, ίδρυμα έκθετων βρεφών και τμήμα θηλασμού. Εκπαίδευση μαιών και νοσοκόμων. Σύστημα καταγραφής γεννήσεων και θανάτων και τέλος ειδική ιατρική στατιστική υπηρεσία. Κατά τα τρία τελευταία έτη της Ελληνικής Κατοχής της Σμύρνης, με  τον Στρατό να δίδει συνεχώς μάχες με τους Τούρκους, υπήρξε μία άριστη  υγειονομική υπηρεσία η οποία είχε οργανωθεί με νοσοκομεία και κέντρα  διακομιδής των τραυματιών. Η ελληνική Κυβέρνηση επιστράτευσε τους  καλύτερους πανεπιστημιακούς δασκάλους και τους έστειλε στο μικρασιατικό μέτωπο.

Ο καθηγητής Μαρίνος Γερουλάνος, τότε βουλευτής, χωρίς καν να έχει  υποχρέωση, ζήτησε να πάει στο μέτωπο. Η Κυβέρνηση τον έστειλε με  σκοπό να οργανώσει το Νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. Εκείνος με δική του πρωτοβουλία πήρε μαζί του και ιατρικό προσωπικό τρεις βοηθούς του και τρεις  αδελφές. Η Στρατιωτική Υπηρεσία προσέθεσε στην αποστολή τους χι  ρουργούς και μετέπειτα καθηγητές Κ. Μέρμηγκα και Εμμ. Κοντολέοντα,  Και ο μεν Μέρμηγκας ανέλαβε το Νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. στο Κορδελιό,  ενώ ο Κοντολέων εστάλη αμέσως στο μέτωπο. Η όλη αποστολή με τον εκτελούντα χρέη νοσοκόμου ιατρόν κ. Χ. Τουλ (μετέπειτα Καθηγητή) έμεινε  στο Κορδελιό. Μετά όμως από επιτόπια εξέταση εκρίθη ότι έπρεπε να  εγκαταστήσουν χειρουργείο κοντά στο μέτωπο, Δια τούτο μετέβησαν στο  Ουσάκ όπου με πολλές δυσκολίες εγκατέστησαν και λειτούργησαν χει  ρουργείο στο οποίον εξυπηρετήθησαν πάνω από 3.000 τραυματίες.

Κατά την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη, τον Αύγουστο του 1922, ο  οικονόμος (= διευθυντής) του Γραικικού Μιχαήλ Ησαΐας μετέφερε τους  ασθενείς στο Ολλανδικό νοσοκομείο. Στη συνέχεια κλείδωσε το Ιδρυμα  και ανεχώρησε, τελευταίος απ’ όλο το προσωπικό για τη Ελλάδα. Τα κλειδιά του Γραικικού Νοσοκομείου τα παρέδωσε, ένα έτος μετά την Καταστροφή, στον ιατρό Απόστολο Ψαλτώφ, ο οποίος είχε διοριστεί Νομάρχης  – Γεν, Διοικητής Χίου από την Επαναστατική Κυβέρνηση.

«Μικρασιατική Ηχώ», έτος 37ο, αρ. φύλλου 317,  

σελ. 8.9, 13 (Ιούλιος-Αύγουστος 1995),  

με την άδεια του συγγραφέα και του εκδότη.  

Πηγές-Βοηθήματα  

• Βέρας Σόλων; Οι Ελληνες ιατροί της Σμύρνης. «Μικρασιατικά Χρονικά», τ. Β’  (1939).  
• Γερουλάνος Μαρίνος: Αναμνήσεις 1867-1957. Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού  και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1981.  
• Γεωργιάδης Σάββας: Η βιογραφία μου 1857-1942. Αθήναι 1974.  
• Γκιόκας Δ. – Μαρκέτος Γ.Σ.: Οι πρωτοπόροι στην Ιατρική. Ιατρική Εταιρεία Αθη  νών. Εκδ. Diephar Α.Ε., 1994,  
• Ζερβός Σκεύος. Η μεταμόσχευση οργάνων.. κλπ. Εκδ. Χ.Γ. Περγαμάλη, Αθήναι  1935.  
• Ισηγόνη Ελένη – Ισηγόνη Μαργαρίτα: Η οικογένεια Μιχαλάκη Ισηγόνη της Σμύρνης.  Εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1995
• Λογοδοσία της Εφορείας του Γραικικού Νοσοκομείου του Αγίου Χαραλάμπους ἐν  Σμύρνη κατά την τριετή αυτής διαχείρισν. Από 1 Μαρτίου 1899 μέχρις 28 Φεβρ  1992. Τυπογραφείο Ο Τύπος του 1902  
• Σολομωνίδη Χρήστου: Η ιατρική στη Σμύρνη. Αθήναι 1955.  
• Horton G.; Η κατάρα της Ασίας. Μετάφραση Γ. Τσελίκα.
•  

 

---

* ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΟΥ
Το Ιατρικό Σώμα έχει διαδραματίσει σοβαρό ρόλο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ιδιαίτερα στις σχετικά πρόσφατες πολεμικές συγκρούσεις: των Βαλκανικών Πολέμων, του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας και της Εποποιΐας 1940-41 οι Έλληνες ιατροί επέδειξαν μία απαράμιλλη και μοναδική ευψυχία, υπευθυνότητα και πιστή τήρηση του όρκου τους.
Υπάρχουν πολλά γνωστά αλλά και άγνωστα περιστατικά που επιβεβαιώνουν τη προσήλωση αυτή του ιατρικού κόσμου στο ανθρωπιστικό τους καθήκον. Με την χορηγία της “BioAnalytica Α.Ε.”, παρουσιάζουμε μία σειρά από μελέτες που κατά κύριο λόγο έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό «ΔΕΛΤΟΣ» του «Συλλόγου Φίλων Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής», χάρις στην ευγενική παραχώριση του υλικού από το Δοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου και τις πολύτιμες συμβουλές του φίλου ιατρού Γενικού Γραμματέα κ. Γρηγόρη Ι. Σκαμπαρδώνη.
Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα ιστορήματα αυτά θα προκαλέσουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στους αναγνώστες του βιβλίου και θα αποκαλύψουν άγνωστες στους πολλές πτυχές της ιατρικής στη σύγχρονη ελληνική ιστορία

Γεράσιμος Αποστολάτος
Πρόεδρος της Εταιρείας
Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας

---

Εξω από το παραπάνω άρθρο παρουσιάζουμε και ένα στιχούργημα με τίτλο “Το Γραικικόν νοσοκομείο” με την πένα του Σωκράτη Προκοπίου 1883-1957 (*) το οποίο με το δικό του “ποιητικό” τρόπο περιγράφει το Σύστημα Υγείας στην Σμύρνη.

Α! ναι, κρατώ των σπιταλιών ολάκερη τη λίστα,
Τα Γαλλικά τα ξέρετε, είναι στη Μπελλαβίστα,
Ολλανδικά κι Αϊ Αντωνιού –μ’ αυστριακιά παντιέρα-
είνε κοντά τσι Κοπριές –και τ’ Αγγλικά ‘νε πέρα,-
Σαν Ρόκου –τα Καθολικά-αυτάνε στριμωγμένα
στο μαχαλά τ’ Αϊ Δημητριού –από χρονών χρισμένα-
τ’ Αρμένικα στην Αρμενιά και πέρα απ’ το κονάκι
Τα Τούρκικα με κόκκινο φεγγάρι στο μπαϊράκι…
Πιο πάνω τα Οβρέϊκα. Ο Ρότσιλδ τα έχει χτίσει,
και πλάκα στην οξώπορτα γι΄αυτό του έχουν στήσει.

Μα είνε ούλα τίποτα! Τα βάζει ούλα κάτω,
ο Άγιος μας Χαράλαμπος, το «Γραικικό» και νάτο!
Δέχεται ολοπρόθυμα και με την ίδια αγάπη,
Φράγκο, Αρμένη, Οθωμανό, Οβραίο και Αράπη,
τέλος του κόσμου τσι φυλές, χωρίς να ξεχωρίζη,
δέχεται τζάμπα άπορους και γιατρικά χαρίζει…

Μ’ αυλή πλατειά, δενδρόφυτη, έχει δυο χειρουργεία,
Και τμήματα θαυμάσια για την παθολογία.

Γι’ αρρώστιες μεταδοτικές τμήμα υπάρχει άλλο,
«Λοιμοκομείο» ξέχωρα, μοδέρνο και μεγάλο…
Έχει και μαιευτήριο και οφθαλμιατρείο,
γηροκομείο και άρτιο τση φτώχιας ιατρείο.

Οι κάμαρές του λιόλουστες, ωραία τα χαγιάτια,
και τετρακόσια κάτασπρα και καθαρά κρεββάτια.

Εδώ δουλεύουν άμισθοι, μ’ αγάπη από χρόνια
της Επιστήμης στρατηγοί με πλάκα τα γαλόνια,
που έχουν αρχιστράτηγο μ’  αθάνατο νυστέρι,
τον Αποστόλη τον Ψαλτώφ, που ο ντουνιάς τον ξέρει.
Είν’ οι γιατροί μας οι σοφοί, που πριν τη βίζιτά των,
παίρνουν ψυχή οι άρρωστοι κι αρχίζει η γιατρειά των.

Γεννήθηκε στις 22 Απριλίου του 1883 στον Μπουρνόβα της Σμύρνης . Σε νεαρή ηλικία πραγματοποίησε ταξίδια σε Αίγυπτο, Αιθιοπία, Μεσοποταμία, Ινδία κ.α, τα οποία περιέγραψε σε περιοδικά και εφημερίδες της Σμύρνης. Παράλληλα κατά την παραμονή του στην Αιθιοπία διετέλεσε ανταποκριτής ελληνικών εφημερίδων της Αθήνας, του Καΐρου και της Σμύρνης.

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου ασχολήθηκε επί σειρά ετών με τη συγγραφή άρθρων και βιβλίων ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου σχετικών με τη Μικρά Ασία έχοντας για επίκεντρο τη, γενέτειρά του, Σμύρνη, ενώ στα κείμενά του είναι έκδηλη η νοσταλγία για την ιδιαίτερη πατρίδα του. Επίσης μετέφρασε το έργο του Ομάρ Καγιάμ, Ρουμπαγιάτ, το οποίο όμως δεν πρόλαβε να εκδώσει. Παράλληλα συμμετείχε ενεργά σε διάφορους μικρασιατικούς πολιτιστικούς συλλόγους. Απεβίωσε στις 29 Σεπτεμβρίου του 1957 στην Αθήνα.

---

Ψηφιοποίηση και η συνολική επιμέλεια άρθρου : Τασιόπουλος Αργύρης, Γενικός Γραμματέας ΕΕΥΕΔ

Θεσσαλονίκη 27.09.2022