ΔΕΛΤΟΣ Archives - ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ ΕΕΥΕΔ

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΥΓΕΙΑΣ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ.

του Ν. Παπαδογιαννάκη
Ιατρού – Αναπλ. Καθηγητού,
του Πανεπιστημίου Αθηνών
Απόσπασμα από τo άρθρο που Δημοσιεύτηκε στο Βιβλίο “Ιατρική στη Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία”. Εκδοση από Εταιρία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας *.

{……} Ηταν ένα σύστημα μοναδικό στον πολιτισμένο κόσμο για την εποχή του, που λειτουργούσε με χριστιανικές αρχές και ανθρωπιστικές αρετές, με Ιπποκρατικά αξιώματα και με όλους τους κανόνες της ιατρικής δεοντολογίας. Αυτό το σύστημα θεωρήθηκε χρήσιμο να περιγραφεί σ’ αυτό το άρθρο.

Στη Σμύρνη, στις αρχές του αιώνα μας υπήρχαν 350.000 κάτοικοι. Οι μισοί εξ αυτών ήσαν χριστιανοί (ορθόδοξοι) ελληνικής εθνικότητας, αλλά Τούρκοι υπήκοοι. Αλλοι 10.000 ήσαν χριστιανοί, αλλά Ελληνες υπήκοοι, οι οποίοι διέμεναν εκεί με άδειες των τουρκικών προξενικών αρχών απα σχολούμενοι σε διάφορες εργασίες. Οι υπόλοιποι ήσαν διαφόρων εθνικοτήτων (Τούρκοι, Αγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Ολλανδοί, οι περισσότεροι Καθολικοί το θρήσκευμα, Εβραίοι και Αρμένιοι).

Η ευρύτερη περιοχή της Σμύρνης, ευρισκόμενη υπό τουρκικόν ζυγόν επί αιώνες, ήταν υποβαθμισμένη σε κοινωνικές παροχές, αλλά η πλούσια σε παραγωγή περιοχή άρχισε να προσελκύει τους Ευρωπαίους για την εκ μετάλλευση πλουτοπαραγωγικών πηγών. Τους τελευταίους αιώνες δημιουργήθηκαν στην πόλη της Σμύρνης εστίες από κατοίκους διαφόρων Ευρωπαϊκών κρατών που οργανώθηκαν σε κοινότητες η κάθε μία από τις οποίες αριθμούσε μερικές χιλιάδες μέλη.

Παράλληλα με την ανάπτυξη των κοινοτήτων αυτών άρχισε να αναπτύσσεται το εμπόριο και το λιμάνι της Σμύρνης έγινε μεγάλο κέντρο δια κινήσεως αγαθών. Η πυκνή επικοινωνία της Σμύρνης και των κατοίκων της με άλλα λιμάνια ήταν και η αιτία μεταδόσεως σ’ αυτήν μεγάλων επιδημιών, οι οποίες αποδεκάτιζαν τους κατοίκους της. Ολ’ αυτά έκαναν επιτακτική την ανάγκη δημιουργίας νοσοκομείων και οργανώσεως υποτυπωδών μέσων παροχής ιατρικών υπηρεσιών. Ετσι άρχισαν να δημιουργούνται νοσοκομεία από τις ευρωπαϊκές κοινότητες, η κάθε μία των οποίων αποκτούσε το δικό της νοσηλευτικό ίδρυμα. Ταυτοχρόνως με τις εθνικές κοινότητες και οι θρησκευτικές άρχισαν να δημιουργούν τα δικά τους νοσοκομεία. Η παροχή ιατρικών υπηρεσιών στο λαό άρχισε να οργανώνεται με βάση την ιδιωτική πρωτοβουλία κατά τρόπο ιδιόμορφο και μοναδικό. Αποτέλεσμα, στις αρχές του αιώνα μας στη Σμύρνη να υπάρχουν 9 νοσοκομεία που περιλαμβάνονται στον παρατιθέμενο πίνακα.

Νοσοκομεία	Ετος ιδρύσεως	Αριθμός Κλινών
Το Ολλανδικό	1675	30
Το Καθολικό (Αγ. Αντωνίου)	1710	60
Το Γραικικό (Αγ. Χαραλάμπους)	1723	400
Το Αρμένικο(Αγ. Γρηγορίου)	1801	70
Το Οθωμανικό	1838	100
Το Εβραϊκό	1842	30
Το Αγγλικό (Αγ. Ρόκου)	1842	30
Το Στρατιωτικό		200

Πηγή: Η Σμύρνη πριν από την καταστροφή. Ενας “Οδηγός” του 1920. Εκδ. “Ποντίκι”, Αθήνας 1992.

Εκτός από την ανάπτυξη των νοσοκομείων, η παρουσία των ευρωπαϊκών κοινοτήτων έδινε μια ζηλευτή εικόνα στη Σμύρνη με προεξάρχουσα την ορθόδοξη ελληνική κοινότητα, η οποία όχι μόνο κυριαρχούσε σε πληθυσμό, αλλά συγκέντρωνε στα χέρια της το εμπόριο και την οικονομική ζωή της πόλεως. Ηταν λοιπόν επόμενο το Γραικικό Νοσοκομείο να είναι το μεγαλύτερο και το πλέον σύγχρονα.

Η τουρκική διοίκηση συντηρούσε μόνο το Οθωμανικό Νοσοκομείο, ενώ όλα τα άλλα λειτουργούσαν με οικονομική επιχορήγηση από την εθνική και θρησκευτική κοινότητα που εξυπηρετούσαν. Η υπεροχή του ελληνικού νο σοκομείου δεν φαίνεται μόνο από το μεγάλο αριθμό κλινών που διέθετε, αλλά εκ του γεγονότος ότι σε αυτό ενοσηλεύοντο και αλλοεθνείς άλλων χριστιανικών δογμάτων ακόμη και μη χριστιανοί. Το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας, εβασίζετο στο τρίπτυχο Νοσοκομείο-Φαρμακείο-Ιατρός, επί καθαρώς ιδιωτικής βάσεως και ιδιωτικής πρωτοβουλίας.

Το Γραικικό Νοσοκομείο ήταν δυνάμεως 400 κλινών. Τα πρώτα χρήματα για την ίδρυσή του εδόθησαν από τον μεγάλο Ελληνα ευεργέτη Παντελή Σεβαστόπουλο, ο οποίος και μετέπειτα έδωσε και άλλα ποσά για την επέκτασή του. Μεγάλες δωρεές όμως προσέφεραν κατά καιρούς όλοι οι Ελληνες φιλάνθρωποι και ευεργέτες, οι πλούσιοι, αλλά και οι φτωχοί που έδιναν από το υστέρημά τους. Στην ανάπτυξη του νοσοκομείου και στη συντήρησή του συνέβαλε η ελληνική κοινότητα, προεξαρχούσης της εκκλησίας, η οποία με την τοποθέτηση ως προέδρου της εφορείας του νοσοκομείου του εκάστοτε μητροπολίτη Σμύρνης, όχι μόνο διέθετε τεράστια ποσά, αλλά με την καλλιέργεια καθαρώς της χριστιανικής αγάπης προς τον πλησίον επετύγχανε τόσο τη συντήρηση όσο και τη βελτίωση των παρεχομένων υπηρεσιών.

Το Νοσοκομείο εδέχετο ασθενείς κάθε εθνικότητας και κάθε θρησκείας. Κατά το διάστημα 1887-1889 ενοσηλεύθησαν 6.038 άτομα (4.997 άνδρες και 1.041 γυναίκες). Εκ των ασθενών οι 212 ήσαν Τούρκοι, 17 Ευρωπαίοι, 41 Αρμένιοι, 17 Ιουδαίοι, οι υπόλοιποι Ελληνες και άλλων εθνικοτήτων, προερχόμενοι από τα νησιά της Ελλάδος, την Βουλγαρία, Σερβία, Πολωνία, Αυστρία, Μαυροβούνιον, Ιταλία κ.ά. Πολλοί Ευρωπαίοι και Τούρκοι θαυμάζοντας την άρτια οργάνωση του νοσοκομείου προτιμούσαν να νοσηλευτούν σ’ αυτό παρά στα καλώς επίσης λειτουργούντα δικά τους.

Η αποστολή του νοσοκομείου συνοψίζεται στην επιγραφή ύπερθεν της κυρίας εισόδου του «ΚΡΟΥΕΤΕ ΚΑΙ ΑΝΟΙΓΉΣΕΤΑΙ ΥMIN» (Ματθ. ζ’, 7). Αυτή η Ευαγγελική ρήση, που συμβολίζει όλο το μεγαλείο της χριστιανικής αγάπης και ευποιΐας, χαρακτηρίζει και την κοινωνική αποστολή του Γραικικού Νοσοκομείου. «Δεν ερωτώ ποιός είσαι, κηρύττει ο χαράξας το ρητόν τούτο, δεν θέλω να μάθω εάν είσαι, πλούσιος ή πένης, ομόθρησκος ή αλλόθρησκος. Δεν εξετάζω εάν είσαι Σμυρναίος ή ξένος, εάν έχεις γονείς, οίτινες σε εγκατέλειπον και πατρίδα, ήτις σε απεδίωξε, συ όστις πάσχεις και έχεις ανάγκην περιθάλψεως, κρούσε αφόβως την θύραν και είσελθε».

Εύποροι ή πτωχοί, ασφαλισμένοι ή μη, με τη σημερινή αντίληψη, ενοσηλεύοντο δωρεάν. Μόνον οι πλούσιοι πλήρωναν νοσήλεια. Ο προϋπολογισμός του Γραικικού Νοσοκομείου κατά το τελευταίο έτος λειτουργίας του (1921-1922) ανήρχετο σε 60.000 τουρκικές λίρες. Οι οικονομικοί πόροι του νοσοκομείου ήσαν τακτικοί και μόνιμοι, καθώς και έκτακτες προσφορές. Εκτός από τη δαπάνη νοσηλείας υπήρχε και η δαπάνη για τα φάρμακα, που εδίδοντο δωρεάν όχι μόνο στους εσωτερικούς ασθενείς αλλά και στους ασθενείς των εξωτερικών ιατρείων. Μόνον στην τριετία 1900-1903 εδόθη σαν φάρμακα δωρεάν σε 49.941 εξωτερικούς ασθενείς. Η εφορεία του Noσοκομείου αντιμετώπιζε τις συνεχώς αυξανόμενες δαπάνες του νοσοκομείου με την κινητοποίηση των εμπόρων Ελλήνων, οι οποίοι με την σειρά τους κινητοποιούσαν τις επαγγελματικές συντεχνίες των χριστιανών Ελλήνων για τη συλλογή χρημάτων. Παράδειγμα τέτοιας αντιμετώπισης έχουμε το 1903, όταν μετά την εκδήλωση επιδημίας ευλογιάς και της ανάγκης να νοσηλευθούν πολλοί Σμυρναίοι το «Γραικικό Νοσοκομείο» πέρασε μεγάλη οικονομική κρίση.

Τον Μάϊο του 1907 ανακαινίζεται η βόρεια πτέρυξ που χρησιμοποιείται για Αστυκλινική (εξωτερικά ιατρεία). Το 1909 ανεγείρεται νέα μεγάλη πτέρυξ. Με δωρεά της αδελφότητος «Η Ορθοδοξία» το 1912 ανεγείρεται πτέρυξ και στεγάζεται η γυναικολογική κλινική. Μία από τις χειρουργικές κλινικές ανηγέρθη με δωρεά του μεγάλου Σμυρναίου τραπεζίτη και ιδρυτή της Τραπέζης Αθηνών Ιωαν. Πεσματζόγλου.

Στην τελική του ανάπτυξη το Γραικικό Νοσοκομείο περιελάμβανε χειρουργείο ανδρών με δύο αίθουσες εγχειρήσεων, μιας αποστειρώσεως και οκτώ θαλάμους ασθενών. Χειρουργείο γυναικών με ένα θάλαμο ασθενών. Δυό παθολογικές κλινικές, με δύο θαλάμους ανδρών και ένα γυναικείο. Μαιευτική κλινική, Οφθαλμολογική κλινική με δύο θαλάμους ανδρών και ένα γυναικῶν, Κλινική μεταδοτικών νοσημάτων με 50 κλίνες. Γηροκομείο ανδρών και γυναικών και για 50 απόρους. Φρενοκομείο για 120 ψυχοπαθεῖς, Ακτινοδιαγνωστικό καθώς και ειδικά Αστυκλινικά Τμήματα. Τα εργαστήρια και οι χειρουργικές αίθουσες ήσαν άρτιες και η καθαριότητα υποδειγματική.

Επειδή εν τούτοις οι πόροι ήσαν ανεπαρκείς και τα έξοδα συνεχώς αυξάνονταν άρχισαν να περιορίζουν τον αριθμό των ασθενών που ζητούσαν άσυλο και θεραπεία. Ετσι άρχισε να περιορίζεται η εισαγωγή μόνο στους πτωχούς, για τους οποίους εξέδιδε αφειδώς πιστοποιητικά η Μητρόπολη, όταν μάλιστα η σύσταση προερχόταν από σωματείο που συνεισέφερε στο νοσοκομείο τακτικώς. Η επιλογή των ασθενών ήταν ένα λεπτό σημείο. Η προτίμηση για την εισαγωγή των γεννηθέντων στη Σμύρνη ήταν άδικη όταν δεν εισήγετο ο από 20ετίας ζων στη Σμύρνη και καταγόμενος από νήσον του Αιγαίου. Γεγονός είναι ότι άρχισαν να επιβάλλοναι περιορισμοί, όχι μόνο διότι δεν επαρκούσαν τα κρεββάτια, αλλά και διότι οι δαπάνες αυξάνοντο αλματωδώς. Η απόφαση του περιορισμού των εισαγωγών προκαλούσε συνεχείς αντεγκλήσεις, καθημερινούς διαπληκτισμούς, πικρίες και συνεχείς επιθέσεις και κατηγορίες.

Η νοσηλευτική των ασθενών παρείχετο από εθελοντική προσφορά υπηρεσιών κυριών και δεσποινίδων από όλες ανεξαιρέτως τις Ελληνίδες, οι οποίες εκινούντο με αίσθημα χριστιανικής αγάπης σαν καλές Σαμαρείτιασες. Ετσι ήσαν λίγοι αυτοί οι οποίοι εμισθοδοτούντο. Το προσωπικό του νοσοκομείου αποτελούσαν 60 πρόσωπα. Ως ανώτερο προσωπικό ήταν ο υποδιευθυντής, ένας εσωτερικός ιατρός, ο λογιστής, ο γραμματέας και ο αποθηκάριος. Στο νοσηλευτικό προσωπικό ανήκαν 16 νοσοκόμες και 17 νοσοκόμοι. Από το λοιπό προσωπικό: 16 άτομα υπηρετούσαν σε διάφορες υπηρεσίες και 6 στο ναό του Αγίου Χαραλάμπους.

Οι δωρεές προς το νοσοκομείο των πιστών χριστιανών είναι συγκινητικές. Από τους ισολογισμούς του νοσοκομείου βλέπει κανείς και θαυμάζει την καθολική προσφορά σε χρηματικές προσφορές, σε χρηματικά κληροδοτήματα αλλά και σε προσφορές με τρόφιμα (κρέατα, πουλερικά, λαχανικά, δημητριακά και πλήθος άλλων κηπευτικών και αγροτικών προϊόντων) και αναλώσιμα αγαθά. Και οι πλέον φτωχοί έδιναν για το νοσοκομείο από το υστέρημά τους, έδιναν ακόμη και τη στάχτη (αχηλιά) από τις φωτιές τους στο νοσοκομείο, την οποίαν χρησιμοποιούσαν ως λευκαντικό στο πλύσιμο του λευκού ιματισμού του ιδρύματος αλλά ως αντισηπτικό, όταν έπλεναν τις πλάκες των δαπέδων. Μεταξύ των τακτικών εσόδων αναφέρονται: Οι εισπράξεις από τους ναούς του προφήτου Ηλιού και της Μεταμορφώσεως, Οι εισπράξεις από τον ετήσιο χορό της Ελληνικής Λέσχης, που απέδιδε 700-800 χρυσές λίρες το χρόνο. Οι εισπράξεις από μισθώματα μεγάλου αριθμού ακινήτων που ανήκαν στο νοσοκομείο. Ενα άλλο έσοδο προέρχονταν και από την πώληση των δερμάτων των αρνιών που εσφάζοντο στη Σμύρνη και την ευρύτερη περιοχή το Πάσχα και τα προσέφεραν οι πιστοί υπέρ του νοσοκομείου.

Είναι ενδιαφέρον ακόμη ότι μεταξύ των εσόδων περιλαμβάνονται τα έσοδα από τον “δίσκο” της εκκλησίας του νοσοκομείου, που ήταν ο Αγιος Χαράλαμπος. Η περιφορά του δίσκου κατά τον εσπερινό της εορτής του ναού και την επομένη στη λειτουργία αποκτούσε ιδιαίτερη σημασία, όπως και κατά τη λειτουργία της Πρωτοχρονιάς. Ολοι περίμεναν τα μεγάλα ονόματα των ευπόρων Ελλήνων της Σμύρνης να παραστούν στις θρησκευτικές αυτές τελετές και να δουν την χρηματική προσφορά τους. Κανένας πλούσιος δεν απουσίαζε. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι ανέμεναν και τους διευθυντές ιατρούς του νοσοκομείου (μεγάλα ονόματα της επιστήμης), οι οποίοι όχι μόνο δεν έπαιρναν μισθό από το νοσοκομείο ούτε άλλη αμοιβή για τους ασθενείς, αλλά τουναντίον έδιναν στο δίσκο της εκκλησίας σημαντικά χρηματικά ποσά.

Τα φαρμακεία της Σμύρνης

Τα φαρμακεία ή «σπετσαρίες», όπως ο κόσμος της Σμύρνης τα ονόμαζε, άρχισαν να εμφανίζονται από τις αρχές του 19ου αιώνα και μέχρι το 1922 διατήρησαν μια ιδιόμορφη εμφάνιση. Σε αρκετή απόσταση της γειτονιάς του φαρμακείου έφθανε η μυρωδιά του όφμαν (αιθέρα) και του ασιτφινοίκ (φοινικού). Στη βιτρίνα του φαρμακείου τοποθετούσαν γυάλες που περιεί χαν διάφορα χημικά διαλύματα, καθώς και γυάλες με βδέλλες, βαλσαμω μένα πουλιά, έντομα, σαύρες κ.ά. Οι φαρμακευτικές ουσίες ήταν κυρίως βότανα, γιατροσόφια και γητειές. Στην αρχή του αιώνα μας όμως άρχισαν να εισάγονται διάφορα ευρωπαϊκά σπεσιαλιτέ, υπνωτικά, ελιξήρια, παυσί πονα, έμπλαστρα, καταπότια κ.ά.

Τα φαρμακεία της Σμύρνης το 1922 ήσαν 50, εκ των οποίων τα 35 ανήκαν σε Ελληνες Χριστιανούς και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην παροχή ια τρικών υπηρεσιών. Ηταν ένα είδος παροχής Α’ Βοηθειών. Υπήρχε πάντα ένα δωμάτιο, όπου εξήταζε ο ευρισκόμενος πάντα στο φαρμακείο ιατρός τους ασθενείς.

Ο ιατρός Θωμάς Βαλάσης (φαρμακοποιός τότε) κάνει ενδοφλέβια ένεση σαλβαρκάνης σε νεαρό συφιλιδικό στο φαρμακείο «Κασατάνου, στα Ταμπάχανα της Σμύρνης.(Φωτ, του 1919-1920, από τη συλλογή του καθηγητή Ν. Παπαδογιαννάκη).

Οι ιατροί της Σμύρνης δεν διατηρούσαν ιδιωτικά ιατρεία. Σαν υποτυπώδη ιατρεία χρησιμοποιούσαν τα φαρμακεία, όπου, με μικρότερη αμοιβή ή και δωρεάν ακόμη, εξέταζαν τους έχοντες ανάγκη από άμεση ιατρική περίθαλψη. Σε σπάνιες περιπτώσεις άρχισαν να εμφανίζονται ιδιωτικά ιατρεία, όταν η ειδικότητα των ιατρών όπως π.χ. οφθαλμιάτρων, απαιτούσε ειδικά επιστημονικά όργανα. Από τους πρώτους ο οφθαλμίατρος Μιχ. Ισηγόνης είχε δικό του ιατρείο και εδέχετο με αμοιβή, ενώ ταυτοχρόνως δούλευε στο Αγγλικό φαρμακείο δωρεάν. Επίσης ο ιατρός Γεώργιος Ηλιάδης, με ειδικήν άδεια των Τουρκικών αρχών, έφερε μηχανήματα ακτίνων Röntgen και τα εγκατέστησε το 1902 σε ιδίαν Κλινικήν στα Τράσσα. Ο Ιωάννης Κοντολέων ήταν ο μόνος που είχε ιατρείο και δεν πήγαινε κατ’ οίκον επισκέψεις, παρά μόνο σε ιατρικά συμβούλια. Στις συνήθεις περιπτώσεις όποιος ήταν άρρωστος ειδοποιούσε τον ιατρό στο φαρμακείο και πήγαινε ο ιατρός στο σπίτι του αρρώστου και τον έβλεπε. Οταν έλειπε ο ιατρός από το φαρμακείο τότε άφηναν παραγγελία με το όνομα και την διεύθυνση του αρρώστου και ο ιατρός περνούσε από το φαρμακείο θεω και έπαιρνε τα σημειώματα από το γραφείο του φαρμακοποιού για τις κατ’ οίκον επισκέψεις. Κάθε ιατρός στη Σμύρνη σύχναζε σε ένα και συγκεκριμένο φαρμακείο. Εάν ήσαν 2 ή 3 ιατροί στο φαρμακείο τότε μοίραζαν το χρόνο με τρόπο ώστε να υπάρχει πάντοτε κάποιος στο φαρμακείο π.χ. 1-3 μ.μ. ο ιατρός κ….., 3-6 ο ιατρός κ. …., 6-9 ο ιατρός κ. ….. Την πρακτική οι ιατροί να συχνάζουν στα φαρμακεία, που υπήρχε και στην Ελλάδα, την συνέχισαν οι πρόσφυγες και μετά το 1922. Πολλοί θα θυμούνται ακόμη και σήμερα στα φαρμακεία των προσφυγικών συνοικισμών να ευρίσκονται οι ιατροί, οι οποίοι όχι μόνο εξήταζαν, αλλά έκαναν και τη θεραπεία με τα φάρμακα που διέθετε το φαρμακείο.

Οι φαρμακοποιοί ήσαν επιστήμονες υψηλού επιπέδου και συμμετείχαν στη φαρμακευτική θεραπεία. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Τουρκικός στρατός, ο οποίος είχε μεγάλες ελλείψεις σε ιατρούς επεστράτευσε όλους τους ιατρούς και τους φαρμακοποιούς και, μετά από 3 μήνες εκπαίδευσης στην Κωνσταντινούπολη, τους τοποθέτησε σε στρατιωτικές μονάδες’. Τα φαρμακεία διέθεταν τα φάρμακα είτε σπεσιαλιτέ που εισήγοντο από την Ευρώπη, είτε εκτελούσαν συνταγές των ιατρών. Πολλά φαρμακεία ησαν εκσυγχρονισμένα με ιατρικά εργαλεία και ιατρικά βοηθήματα. Από τα μεγαλύτερα φαρμακεία ήταν ένα διώροφο του Μωραΐτη στο Φραγκομαχαλά (Ευρωπαϊκή οδός), και ένα άλλο του Λεμού στα Τράσσα το οποίον είχε πλήρες χημικό και μικροβιολογικό εργαστήριο. Μετά την καταστροφή ο υιός Αδαμάντιος Λεμός άνοιξε φαρμακείο στην Ομόνοια των Αθηνών.

Οι ιατροί χρησιμοποιούσαν άμαξες με άλογα, Πολλοί που είχαν αρκετή πελατεία είχαν δική τους άμαξα με οδηγό μισθοδοτούμενο από τον ιατρό Σε άλλες περιπτώσεις οι ιατροί ίππευαν άλογα. Όταν δε εκαλούντο σε προάστεια έπαιρναν ακόμη και τραίνο και μετά, εάν η απόσταση μεταξύ σταθμού και οικίας του αρρώστου ήταν μεγάλη, χρησιμοποιούσαν γαϊδουράκι,

Πολλές φορές τα φαρμακεία ήταν συγχρόνως και εντευκτήρια (λέσχες) των λογίων ιατρών της Σμύρνης. Συγκεντρώνοντο 2-3 και 4 ιατροί και εκτός από τα ιατρικά θέματα συζητούσαν και άλλα θέματα πνευματικά και φιλοσοφικά. Ησαν και μερικοί ιατροί που τους έλεγαν ιατροφιλόσοφους και οι οποίοι απελάμβαναν μεγάλης εκτιμήσεως και σεβασμού από τους Σμυρνιούς, ώστε όταν βαδίζανε στους δρόμους της Σμύρνης κάποιο παιδί πήγαινε μπροστά, κρατώντας ένα μπαστούνι στο οποίο κτυπούσε στο πλα κόστρωτο για να ανοίγουν δρόμο οι διαβάτες. Τέτοιας υπολήψεως έχαιραν οι ιατροί στη Σμύρνη. Ενα τέτοιο εντευκτήριο-φαρμακείο ήταν του Δημητρίου Αργυροπούλου. Τα έσοδα των ιατρών ήσαν από τις επισκέψεις στα σπίτια των αρρώστων. Οι αμοιβές τους ήταν προφανώς ανάλογες με την οι κονομική κατάσταση των αρρώστων.

Οι Ιατροί της Σμύρνης

Οι Ελληνες ιατροί επικρατούσαν στη Σμύρνη αφού επί 123 οι 102 ήσαν Έλληνες, 8 Τούρκοι, 4 Εβραίοι, 4 Αρμένιοι και 5 διαφόρων άλλων εθνικο τήτων. Η πλειοψηφία των Ελλήνων είχε γεννηθεί στη Σμύρνη και είχε απο φοιτήσει από την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης. Χαρακτηρίζονταν από το υψηλό επίπεδο κατάρτισης και από τη χριστιανική εξάσκηση του ιατρι κού λειτουργήματος. Πριν ιδρυθεί η Ιατρική Σχολή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σπούδαζαν στα καλύτερα Πανεπιστήμια της κεντρικής Ευρώπης (Γερμανία, Γαλλία, Αυστρία, Ιταλία). Μετά έκριναν απαραίτητο να σπουδάζουν την Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, εκδηλώνοντας με τον τρόπο αυτό την αγάπη τους για την Πατρίδα. Ύστερα όμως από την αποφοίτησή τους οι περισσότεροι μετέβαιναν στα μεγάλα επιστημονικά κέντρα της Ευρώπης για να συνεχίσουν. Εκτός όμως των Σμυρναίων ιατρών πολλοί άλλοι από την κυρίως Ελλάδα ήρχοντο στη Σμύρνη, ελκυόμενοι από την ευμάρεια και από τον πλούτο της, για να εξασκήσουν την ιατρική. Τον Οκτώβριο του 1892 οι Σμυρναίοι ιατροί ίδρυσαν Ιατρικό Σύλλογο.

Ο κορυφαίος ιατρός Αδαμάντιος Κοραής δεν είναι μόνον Σμυρναίος. Είναι ο μεγαλύτερος Ελλην ιατρός του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα. Ενώ δεν ήσκησε το επάγγελμα του ιατρού, ωστόσο συνέγραψε μεγάλης ιστορικής και ιατρικής σημασίας εργασίες. Το ανήσυχον όμως πνεύμα του τον έκανε να εγκαταλείψει την σπουδή της Ιατρικής και να ασχοληθεί με την ανάπτυξη των γραμμάτων γενόμενος πρωτεργάτης πάσης εθνικής και πνευματικής κινήσεως.

Ακολούθησαν πολλοί ονομαστοί ιατροί στη Σμύρνη, οι οποίοι βοήθησαν και έσωσαν τους κατοίκους της Σμύρνης από τις επιδημίες, που μάστιζαν κάθε φορά την πόλη, θυσιάζοντας πολλές φορές και αυτή την ίδια τη ζωή τους. Από το πλήθος των εξαιρέτων ιατρών της Σμύρνης αναφέρονται οι: Σάββας Γεωργιάδης, Γεώργιος Λάτρις, Νικόλαος Λοράνδος, Νικόλαος Μελισσηνός, Πέτρος Πολυκράτης, Στέλιος Σπεράντζας, Μιχαήλ Τσακίρογλου, Απόστολος Ψαλτώφ. Επίσης ο Καθηγητής και ακαδημαϊκός Γεώργιος Ιωακείμογλου, ο οποίος ήσκησεν την ιατρική στη Σμύρνη και πρώτος εισήγαγε την σαλβαρσάνη για τη θεραπεία της συφιλίδος. Ολοι σχεδόν οι γιατροί της Σμύρνης γνώριζαν τούρκικα, αγγλικά και γαλλικά. Πολλοί από αυτούς έχουν γράψει ιατρικές πραγματείες και έχουν κάνει σημαντικές επιστημονικές ανακοινώσεις σε διεθνή συνέδρια. Η υπεροχή των Ελλήνων ιατρών καταφαίνεται και εκ του γεγονότος ότι ουδείς εκ των ξένων ιατρών ειργάζετο στο Γραικικό Νοσοκομείο, ενώ αντιθέτως οι Ελληνες ιατροί εργάζοντο στα άλλα νοσοκομεία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι ο Σάββας Γεωργιάδης και ο Σόλων Βέρας ειργάζοντο στο Γαλλικό Νοσοκομείο, ενώ οι Κωνσταντίνος Σιμιτόπουλος και Δημήτριος Στάης στο Αγγλικό. Ο Ψαλτώφ και στο Ολλανδικό. Ο Σάββας Γεωργιάδης και ο Χρήστος Ζανέλλης στο Αρμένικο. Ο οφθαλμίατρος Μιχαήλ Ισηγόνης στο Αγγλικό και Ολλανδικό, ενώ ο Νικόλαος Μελισσηνός, γνώστης της εβραϊκής και τουρκικής διαλέκτου, ήταν ιατρός των Εβραίων, Τούρκων και Αρμενίων.

Το υψηλό επίπεδο των ιατρών της Σμύρνης διαπιστώνεται και από το ότι πολλοί ιατροί της Σμύρνης, όταν ήλθαν στην Ελλάδα έγιναν καθηγητές στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, όπως ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός της Παθολογικής Ανατομίας το 1912, ο Στέλιος Σπεράντζας της Ορθοδοντικής το 1933, ο Σόλων Βέρας της Παιδιατρικής το 1942 στη Θεσσαλονίκη, ο Γεώργιος Ιωακείμογλου της Φαρμακολογίας το 1926 στην Αθήνα και ο Ν. Λοράνδος της Παθολογίας στην Αθήνα το 1945. Εκτός από αυτούς που προήρχοντο από τη Σμύρνη, αναφέρονται και άλλοι καταγόμενοι από άλλες περιοχές της Μ. Ασίας, όπως οι καθηγητές Αρκάγαθος Γούτας της Παθολογίας, Γρηγόριος Ποντίφηξ της Ακτινολογίας, στην Αθήνα, οι Αλεξ. Συμεωνίδης της Παθολογικής Ανατομίας και Αναστάσιος Μυσιρλόγλου της Χειρουργικής στη Θεσσαλονίκη. Αλλα μεγάλα ονόματα ιατρών του προσφυγικού κόσμου, που κατέλαβον θέσεις Διευθυντών σε μεγάλα νοσο κομεία της Αθήνας, υπήρξαν ο Αριστομένης Φλώρος, ο Βασίλης Καραγε ώργης, ο Απόστολος Ορφανίδης, ο Αλεξ. Παπάς, που χρημάτισε Υπουργός επί κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου, και άλλοι.

Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Σκεύου Ζερβού ο οποίος από την Κάλυμνο ήλθε και εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη, όπου έζησε από το 1902-1909 ως προσωπικός ιατρός του οίκου του Κιαμήλ Πασσά, ο οποίος κυβερνούσε το Βιλαέτι της Σμύρνης (περιλάμβανε την μισή Τουρκία). Ο Ζερβός ασχολήθηκε με την μελέτη των ευνούχων και ακολούθως έκανε πειράματα μεταμοσχεύσεως γεννητικών αδένων σε σκύλους και τις παρατηρήσεις τους τις ανακοίνωσε σε διεθνές Συνέδριο της Βουδαπέστης το 1909 με τιμητικά σχόλια του παρευρεθέντος Βορονώφ. Ο Σκεύος Ζερβός για την πειραματική αυτή εργασία την οποία πραγματοποίησε στη Σμύρνη, αναγνωρίζεται ως ο πρόδρομος των μεταμοσχεύσεων.

Παρά το υψηλό επιστημονικό επίπεδο της παρεχόμενης ιατρικής φροντίδας στον πληθυσμό της Σμύρνης, δυστυχώς η πρόοδος της ιατρικής δεν είχε φθάσει σε υψηλό επίπεδο. Οι επιδημίες στη Σμύρνη είχαν προξενήσει μεγάλες συμφορές από πολλών αιώνων. Η πανώλης ενεφανίζετο κατά περιόδους με μεγάλες απώλειες στον πληθυσμό. Η αντιμετώπισή της άρχισε με απομόνωση των νοσούντων. Για τούτο οι αρχές στη Σμύρνη δημιούργη σαν κατάλληλα ξύλινα οικήματα για τη νοσηλεία των πανωλόβλητων που ονομάστηκαν «τα Μορτάκια». Η ονομασία προήλθε από τους «Μόρτηδες» που ονομάζονταν, όσοι προσβληθέντες από την πανώλη είχαν διαφύγει το θάνατο και βρίσκονταν σε κατάσταση ανοσίας. Ετσι, οσάκις ενεφανίζετο στην πόλη επιδημία, οι Μόρτηδες γίνονταν κυρίαρχοι, διότι μόνον αυτοί κυκλοφορούσαν ελεύθερα στους δρόμους και δεν ελάμβανον καμία προφύλαξη, πήγαιναν στα σπίτια των αρρώστων τους οποίους μετέφεραν στο νοσοκομείο και ταυτοχρόνως φρόντιζαν για την απολύμανση των οικιών. Ελληνική Διοίκηση εξαφανίστηκε το 1922.

Από τις άλλες επιδημίες η χολέρα έκανε την εμφάνισή μέχρι το 1911 , η ευλογιά το 1903 και το 1909, ενώ ο εξανθηματικός τύφος τελευταία το 1918. Τα νοσήματα εκείνης της εποχής ήταν κυρίως λοιμώδη και παρασιτικά, τα οποία προκαλούσαν και υψηλή θνησιμότητα, ιδίως όταν έπαιρναν επιδημική μορφή. Επιδημίες αυτών των νοσημάτων όπως οι εντερίτιδες, οι τυφυταράτυφικές λοιμώξεις, ο τέτανος, η φυματίωση, ενεφανίσθησαν ακόμη και στις δύο πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας. Ήταν η εποχή που άρχιζε ο εμβολιασμός του πληθυσμού για όλα τα λοιμώδη νοσήματα. Αξιόλογο έργο επιτελούσαν και οι Μαίες της Σμύρνης, πρακτικές ως επί το πλείστον, που έκαναν τους τοκετούς στα σπίτια των γυναικών. Μόνο σε δύσκολες περιπτώσεις εκαλούντο ιατροί μαιευτήρες και οι επίτοκες μετεφέροντο στο ειδικό τμήμα του νοσοκομείου.

Η Ελληνική Διοίκηση

Η Ελληνική Διοίκηση μόλις εγκατεστάθη στη Σμύρνη, πήρε μια σειρά μέτρων για να οργανώσει και να βελτιώσει την υγειονομική υπηρεσία και τις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή, περιορίζοντας τις επιδημίες και τα μεταδοτικά νοσήματα, όπως η ελονοσία, η σύφιλη κ.ά.

Δημιούργησε μικροβιολογικό εργαστήριο για τη διάγνωση των λοιμωδῶν νόσων. Προμηθεύτηκε ασθενοφόρα αυτοκίνητα, τα οποία έσπευδαν να παραλαμβάνουν αρρώστους από απομακρυσμένα σημεία της πόλης, ειδικά «βαγόνια» για τη μεταφορά μολυσμένων και φορητά σύνεργα για την επιτόπια απολύμανση,

Αυτά τα μέτρα ήταν επαναστατικά για την εποχή εκείνη και το πρόγραμμα αυτό χρηματοδοτήθηκε γενναία από την Ελληνική Διοίκηση. Με τα μέτρα αυτά οι επιδημίες σχεδόν εξαφανίστηκαν. Ο κόσμος ανακουφίστηκε από την πανώλη, τον εξανθηματικό τύφο και την ευλογιά. Η υγειονομική υπηρεσία κήρυξε ακόμη αμείλικτο πόλεμο κατά των… ποντικών και της ψείρας.

Στις 18 Αυγούστου 1919 εγκαινιάστηκε στη Σμύρνη το Ινστιτούτο Pasteur. Στους πρώτους δύο μήνες της λειτουργίας του εξετάστηκαν πάνω από 1.500 άτομα που τα είχαν δαγκώσει σκύλοι, τσακάλια και λύκοι. Απ’ αυτούς μόνο 5 πέθαναν. Η περίθαλψη στο Ινστιτούτο Pasteur ήταν δωρεάν, ενώ μέχρι τότε, όσοι υπέφεραν από παρόμοιες μολύνσεις έπρεπε να πηγαίνουν για θεραπεία στην Κωνσταντινούπολη ή στην Αθήνα. Οσοι δεν είχαν χρήματα για το ταξίδι περίμεναν καρτερικά το θάνατο.

Η Ελληνική Διοίκηση ίδρυσε επίσης ένα καινούργιο ίδρυμα, το Ινστιτούτο Υγιεινής, το οποίον χωρίστηκε σε δύο κλάδους της υγιεινής και της βακτηριολογίας. Ηταν έτοιμο να λειτουργήσει όταν Τούρκοι μπήκαν και πυρπόλησαν τη Σμύρνη. Οι εγκαταστάσεις του μπορούσαν να συγκριθούν μόνο με εκείνες των καλυτέρων Πανεπιστήμιων της Ευρώπης.

Αξίζει να αναφερθούν μερικά από το πρόγραμμα με βάση το οποίο επρόκειτο να λειτουργήσει. Δωρεάν βακτηριολογικές και άλλες εργαστη ριακές εξετάσεις σε όλες ανεξαρτήτως τις κοινωνικές τάξεις. Δωρεάν χορήγηση εμβολίων, ορών, αντιτοξινών, αντιγονοκοκκικών ορών κ.ά. Συστηματική απολύμανση σε ευρεία κλίμακα. Εποπτεία των αγωγών υδροδότη σης και αποχέτευσης. Καταπολέμηση της ελονοσίας με αποξήρανση των ελών. Καταπολέμηση του τραχώματος. Λειτουργία σανατορίων για την πνευμονική φυματίωση. Για τα βρέφη: Βρεφοκομεία, ίδρυμα έκθετων βρεφών και τμήμα θηλασμού. Εκπαίδευση μαιών και νοσοκόμων. Σύστημα καταγραφής γεννήσεων και θανάτων και τέλος ειδική ιατρική στατιστική υπηρεσία. Κατά τα τρία τελευταία έτη της Ελληνικής Κατοχής της Σμύρνης, με τον Στρατό να δίδει συνεχώς μάχες με τους Τούρκους, υπήρξε μία άριστη υγειονομική υπηρεσία η οποία είχε οργανωθεί με νοσοκομεία και κέντρα διακομιδής των τραυματιών. Η ελληνική Κυβέρνηση επιστράτευσε τους καλύτερους πανεπιστημιακούς δασκάλους και τους έστειλε στο μικρασιατικό μέτωπο.

Ελληνικός Υγειονομικός Σταθμός στη Μικρά Ασία.
(Φωτογραφία ανταποκριτού της βρεττανικής εφημερίδας Daily Mirror).
(Από το αρχείο του Γ. Ν. Αντωνακοπούλου),

Ο καθηγητής Μαρίνος Γερουλάνος, τότε βουλευτής, χωρίς καν να έχει υποχρέωση, ζήτησε να πάει στο μέτωπο. Η Κυβέρνηση τον έστειλε με σκοπό να οργανώσει το Νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. Εκείνος με δική του πρωτοβουλία πήρε μαζί του και ιατρικό προσωπικό τρεις βοηθούς του και τρεις αδελφές. Η Στρατιωτική Υπηρεσία προσέθεσε στην αποστολή τους χι ρουργούς και μετέπειτα καθηγητές Κ. Μέρμηγκα και Εμμ. Κοντολέοντα, Και ο μεν Μέρμηγκας ανέλαβε το Νοσοκομείο του Ε.Ε.Σ. στο Κορδελιό, ενώ ο Κοντολέων εστάλη αμέσως στο μέτωπο. Η όλη αποστολή με τον εκτελούντα χρέη νοσοκόμου ιατρόν κ. Χ. Τουλ (μετέπειτα Καθηγητή) έμεινε στο Κορδελιό. Μετά όμως από επιτόπια εξέταση εκρίθη ότι έπρεπε να εγκαταστήσουν χειρουργείο κοντά στο μέτωπο, Δια τούτο μετέβησαν στο Ουσάκ όπου με πολλές δυσκολίες εγκατέστησαν και λειτούργησαν χει ρουργείο στο οποίον εξυπηρετήθησαν πάνω από 3.000 τραυματίες.

Αριστερά: Ο Σμυρναίος ιατρός Απόστολος Ψαλτώφ, χειρουργός στο Γραικικό Νοσοκομείο. Δεξιά: Τα κλειδιά του Γραικικού Νοσοκομείου, μοναδικό κειμήλιο από το μεγάλο νοσηλευτικό ίδρυμα της ελληνικής Σμύρνης.(Συλλογή Ενώσεως Σμυρναίων. Προσφορά Ακριβής Ψαλτώφ)

Κατά την είσοδο των Τούρκων στη Σμύρνη, τον Αύγουστο του 1922, ο οικονόμος (= διευθυντής) του Γραικικού Μιχαήλ Ησαΐας μετέφερε τους ασθενείς στο Ολλανδικό νοσοκομείο. Στη συνέχεια κλείδωσε το Ιδρυμα και ανεχώρησε, τελευταίος απ’ όλο το προσωπικό για τη Ελλάδα. Τα κλειδιά του Γραικικού Νοσοκομείου τα παρέδωσε, ένα έτος μετά την Καταστροφή, στον ιατρό Απόστολο Ψαλτώφ, ο οποίος είχε διοριστεί Νομάρχης – Γεν, Διοικητής Χίου από την Επαναστατική Κυβέρνηση.

«Μικρασιατική Ηχώ», έτος 37ο, αρ. φύλλου 317,

σελ. 8.9, 13 (Ιούλιος-Αύγουστος 1995),

με την άδεια του συγγραφέα και του εκδότη.

Πηγές-Βοηθήματα

Βέρας Σόλων; Οι Ελληνες ιατροί της Σμύρνης. «Μικρασιατικά Χρονικά», τ. Β’ (1939).
Γερουλάνος Μαρίνος: Αναμνήσεις 1867-1957. Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, Αθήνα 1981.
Γεωργιάδης Σάββας: Η βιογραφία μου 1857-1942. Αθήναι 1974.
Γκιόκας Δ. – Μαρκέτος Γ.Σ.: Οι πρωτοπόροι στην Ιατρική. Ιατρική Εταιρεία Αθη νών. Εκδ. Diephar Α.Ε., 1994,
Ζερβός Σκεύος. Η μεταμόσχευση οργάνων.. κλπ. Εκδ. Χ.Γ. Περγαμάλη, Αθήναι 1935.
Ισηγόνη Ελένη – Ισηγόνη Μαργαρίτα: Η οικογένεια Μιχαλάκη Ισηγόνη της Σμύρνης. Εκδ. «Τροχαλία», Αθήνα 1995
Λογοδοσία της Εφορείας του Γραικικού Νοσοκομείου του Αγίου Χαραλάμπους ἐν Σμύρνη κατά την τριετή αυτής διαχείρισν. Από 1 Μαρτίου 1899 μέχρις 28 Φεβρ 1992. Τυπογραφείο Ο Τύπος του 1902
Σολομωνίδη Χρήστου: Η ιατρική στη Σμύρνη. Αθήναι 1955.
Horton G.; Η κατάρα της Ασίας. Μετάφραση Γ. Τσελίκα.

* ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΕΚΔΟΤΟΥ
Το Ιατρικό Σώμα έχει διαδραματίσει σοβαρό ρόλο στη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Ιδιαίτερα στις σχετικά πρόσφατες πολεμικές συγκρούσεις: των Βαλκανικών Πολέμων, του Α’ και Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας και της Εποποιΐας 1940-41 οι Έλληνες ιατροί επέδειξαν μία απαράμιλλη και μοναδική ευψυχία, υπευθυνότητα και πιστή τήρηση του όρκου τους.
Υπάρχουν πολλά γνωστά αλλά και άγνωστα περιστατικά που επιβεβαιώνουν τη προσήλωση αυτή του ιατρικού κόσμου στο ανθρωπιστικό τους καθήκον. Με την χορηγία της “BioAnalytica Α.Ε.”, παρουσιάζουμε μία σειρά από μελέτες που κατά κύριο λόγο έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό «ΔΕΛΤΟΣ» του «Συλλόγου Φίλων Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής», χάρις στην ευγενική παραχώριση του υλικού από το Δοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου και τις πολύτιμες συμβουλές του φίλου ιατρού Γενικού Γραμματέα κ. Γρηγόρη Ι. Σκαμπαρδώνη.
Θέλουμε να πιστεύουμε ότι τα ιστορήματα αυτά θα προκαλέσουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον στους αναγνώστες του βιβλίου και θα αποκαλύψουν άγνωστες στους πολλές πτυχές της ιατρικής στη σύγχρονη ελληνική ιστορία

Γεράσιμος Αποστολάτος
Πρόεδρος της Εταιρείας
Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας

Εξω από το παραπάνω άρθρο παρουσιάζουμε και ένα στιχούργημα με τίτλο “Το Γραικικόν νοσοκομείο” με την πένα του Σωκράτη Προκοπίου 1883-1957 (*) το οποίο με το δικό του “ποιητικό” τρόπο περιγράφει το Σύστημα Υγείας στην Σμύρνη.

Α! ναι, κρατώ των σπιταλιών ολάκερη τη λίστα,
Τα Γαλλικά τα ξέρετε, είναι στη Μπελλαβίστα,
Ολλανδικά κι Αϊ Αντωνιού –μ’ αυστριακιά παντιέρα-
είνε κοντά τσι Κοπριές –και τ’ Αγγλικά ‘νε πέρα,-
Σαν Ρόκου –τα Καθολικά-αυτάνε στριμωγμένα
στο μαχαλά τ’ Αϊ Δημητριού –από χρονών χρισμένα-
τ’ Αρμένικα στην Αρμενιά και πέρα απ’ το κονάκι
Τα Τούρκικα με κόκκινο φεγγάρι στο μπαϊράκι…
Πιο πάνω τα Οβρέϊκα. Ο Ρότσιλδ τα έχει χτίσει,
και πλάκα στην οξώπορτα γι΄αυτό του έχουν στήσει.

Μα είνε ούλα τίποτα! Τα βάζει ούλα κάτω,
ο Άγιος μας Χαράλαμπος, το «Γραικικό» και νάτο!
Δέχεται ολοπρόθυμα και με την ίδια αγάπη,
Φράγκο, Αρμένη, Οθωμανό, Οβραίο και Αράπη,
τέλος του κόσμου τσι φυλές, χωρίς να ξεχωρίζη,
δέχεται τζάμπα άπορους και γιατρικά χαρίζει…

Μ’ αυλή πλατειά, δενδρόφυτη, έχει δυο χειρουργεία,
Και τμήματα θαυμάσια για την παθολογία.

Γι’ αρρώστιες μεταδοτικές τμήμα υπάρχει άλλο,
«Λοιμοκομείο» ξέχωρα, μοδέρνο και μεγάλο…
Έχει και μαιευτήριο και οφθαλμιατρείο,
γηροκομείο και άρτιο τση φτώχιας ιατρείο.

Οι κάμαρές του λιόλουστες, ωραία τα χαγιάτια,
και τετρακόσια κάτασπρα και καθαρά κρεββάτια.

Εδώ δουλεύουν άμισθοι, μ’ αγάπη από χρόνια
της Επιστήμης στρατηγοί με πλάκα τα γαλόνια,
που έχουν αρχιστράτηγο μ’ αθάνατο νυστέρι,
τον Αποστόλη τον Ψαλτώφ, που ο ντουνιάς τον ξέρει.
Είν’ οι γιατροί μας οι σοφοί, που πριν τη βίζιτά των,
παίρνουν ψυχή οι άρρωστοι κι αρχίζει η γιατρειά των.

Σεργιάνι στην παλιά Σμύρνη. Παρατίθεται στο Λ. Βλαδίμηρος, Η Ιστορία της Ελληνικής ιατρικής στη Σμύρνη ,ό.π., σ. 118-119]

Γεννήθηκε στις 22 Απριλίου του 1883 στον Μπουρνόβα της Σμύρνης . Σε νεαρή ηλικία πραγματοποίησε ταξίδια σε Αίγυπτο, Αιθιοπία, Μεσοποταμία, Ινδία κ.α, τα οποία περιέγραψε σε περιοδικά και εφημερίδες της Σμύρνης. Παράλληλα κατά την παραμονή του στην Αιθιοπία διετέλεσε ανταποκριτής ελληνικών εφημερίδων της Αθήνας, του Καΐρου και της Σμύρνης.

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου ασχολήθηκε επί σειρά ετών με τη συγγραφή άρθρων και βιβλίων ιστορικού και λαογραφικού περιεχομένου σχετικών με τη Μικρά Ασία έχοντας για επίκεντρο τη, γενέτειρά του, Σμύρνη, ενώ στα κείμενά του είναι έκδηλη η νοσταλγία για την ιδιαίτερη πατρίδα του. Επίσης μετέφρασε το έργο του Ομάρ Καγιάμ, Ρουμπαγιάτ, το οποίο όμως δεν πρόλαβε να εκδώσει. Παράλληλα συμμετείχε ενεργά σε διάφορους μικρασιατικούς πολιτιστικούς συλλόγους. Απεβίωσε στις 29 Σεπτεμβρίου του 1957 στην Αθήνα.

Ψηφιοποίηση και η συνολική επιμέλεια άρθρου : Τασιόπουλος Αργύρης, Γενικός Γραμματέας ΕΕΥΕΔ

Θεσσαλονίκη 27.09.2022

ΛΗΘΗΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟΝ – ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ

ΕΕΥΕΔ, 20 Σεπ. 2022

“Στον χώρο μας υπάρχουν ή υπήρξαν Συνάδελφοι που το όνομά τους ξεχωρίζει, μόνο που πολλές φορές η εκτίμηση αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ένας Συνάδελφος που πραγματικά ξεχώρισε και άξιζε ήταν ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης”.

Δανείστηκα την δήλωση αυτή από μία συνομιλία μου με τον Συνάδελφο Κων/νο Κυριακόπουλο ο οποίος και μου έστειλε το Βιβλίο του Σκαμπαρδώνη “ΛΗΘΗΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟ”, (Εκδόσεις ΟΡΟΠΕΔΙΟ, ΚΠ 8121-0008 2016, 320 σελ.), με την προτροπή να το φέρουμε σε ηλεκτρονική μορφή ώστε να είναι προσβάσιμο όχι μόνο από όλους τους Συναδέλφους αλλά και ευρύτερα από τους αναγνώστες της Ιστοσελίδας μας. Το βιβλίο είναι “εξαντλημένο στον εκδότη” και αποτελεί μια συρραφή βιωματικών ιστοριών του. Είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ζωή του, όπου μας δίνεται η ευκαιρία να πορευτούμε νοερά μαζί του και να τον γνωρίσουμε. Δείτε – κατεβάστε το στην Ηλεκτρονική μας Βιβλιοθήκη (Διάφορα).

Το Βιβλίο αποκτά ιδιαίτερη αξία δίοτι γράφηκε όταν ο Σκαμπαρδώνης έδινε την τελευταία μάχη της ζωής του, παλεύοντας επί επτά χρόνια, από το 2013, με οξεία λευχαιμία. Aπεβίωσε στις 12 Οκτωβρίου 2020. Θα αναφερθώ μόνο στον επίλογο του Βιβλίου του όπου μας γράφει :

“Ειλικρινώς δεν θα χαρακτήριζα τον εαυτό μου “επιτυχημένο”. Υπήρξα υπέρμετρα – θα έλεγα σκανδαλωδώς – ευνοημένος από συγκυρίες, ή από άνωθεν εύνοια, και ίσως έτσι έδωσα στούς γύρω μου την εντύπωση κάποιας “αξίας”, την ύπαρξη και το μέγεθος της οποίας ειλικρινά αγνοώ. Λάθη, αστοχίες, αποτυχίες, υπήρξαν ουκ ολίγες, θα μπορούσα σε αρκετά ζητήματα να ήμουν πιο σώφρων και συνετός, πιό έντιμος με τον εαυτό μου και με τους άλλους, σε άλλα ζητήματα πιο επίμονος κι αποτελεσματικός. Αν για κάτι θα μπορούσα να πιστώσω θετικά τον εαυτό μου, είναι ότι προσπάθησα να μην βλάψω. Δεν ξέρω όμως πόσο και όσους είχαν κάποια σχέση μαζί μου. Πόση συγκατάβαση και ανεκτικότητα έδειξα στις αδυναμίες και στα λάθη τους, πόσο φρόντισα να τα προλάβω, πόση αγάπη τους έδωσα. Ζητώ την κατανόηση και τη συγχώρεσή τους.”

Δεν θεωρώ το άρθρο αυτό “Παρουσίαση Βιβλίου”, δεν χρειάζεται διότι είναι πλέον προσβάσιμο από όλους στην Ηλεκτρονική μας Βιβλιοθήκη. Είναι μια αναφορά, με σεβασμό, σε ένα εκλεκτό Συνάδελφο που έβαλε το λιθαράκι του στην δόμηση της “Μηθικής Πραγματικότητας“. Θα αφήσω δύο οικεία πρόσωπα σε αυτόν, την κόρη του Λίνα Σκαμπαρδώνη και τον Συμμαθητή του Γιώργο Ψημένο να μας μιλήσουν.

“ΛΗΘΗΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟΝ” Για τον πατέρα μου Γρηγόριο Σκαμπαρδώνη

Λίνα Σκαμπαρδώνη

Από το Περιοδικό Ιστορίας της Ελληνικής Ιατρικής “δέλτος”

Τεύχος 48 Δεκ. 2020

Κάθομαι στην πολυθρόνα σου, ανάβω το φως στο γραφείο σου κι εκεί είναι η ήρεμη γωνιά μου. Όλα τριγύρω μου δικά σου. Βιβλία, χαρτιά, σημειώσεις, ο υπολογιστής…

Κάπου μες τα συρτάρια, ένας φάκελος τραβάει την προσοχή μου: “Σκόρπια φύλλα γράφει απ’ έξω. Τον ανοίγω, τα “λιμερίκια” σου, έτσι τα έλεγες. Ιστορίες της ζωής σου, γραμμένες κάποια χαράματα που ξύπναγες κι αναπολούσες.

Φυλλομετρώ, διαβάζω, πιάνω τη μυρωδιά σου στον αέρα, χάνομαι στις μνήμες…

Ο πατέρας μου

Γεννήθηκε στις 10.12.1935 στη Λάρισα. Οι γονείς του άνθρωποι απλοί, μορφωμένοι, θεοσεβούμενοι, μεγάλωσαν τα τέσσερα παιδιά τους με αγάπη, αρχές, ήθος, αλλά και βαθειά πίστη στο Θεό.

Μνήμες από τα δύσκολα χρόνια της κατοχής, των δυσκολιών και της μεγάλης πείνας που έζησε σαν παιδάκι, ήταν πάντα μέσα στο μυαλό του. Θυμάμαι να μας διηγείται τα μαγειρικά τεχνάσματα της γιαγιάς Σταυρούλας, που κατάφερνε με μια χούφτα χαλασμένα όσπρια, λίγα βρασμένα χόρτα κι ένα κομμάτι καλαμποκόψωμο, να ημερέψει την πείνα στα παιδικά στομαχάκια τους.

Δε λείπει ποτέ από την βεράντα μου ένα γλαστράκι με την αγαπημένη του αρμπαρόριζα! Το έβαζε η γιαγιά στο βαζάκι με το γλυκό κουταλιού (όταν υπήρχε), και μούλιαζε στο σιροπάκι. Κι ύστερα του το έδινε αντί για γλειφιτζούρι, μικρή γλυκειά παρηγοριά…

Τελείωσε το Α’ Γυμνάσιο Αρρένων Λαρίσης και αποφοίτησε αριστούχος στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. Εκεί γνωρίστηκε και με τον Γεώργο Ψημμένο, αδελφό της μητέρας μου, φίλο ζωής όπως τον αποκαλούσε. Με την μητέρα μου έκαναν μιά πολύ αγαπημένη οικογένεια. Απέκτησαν τρία παιδιά, τον Γιάννη, εμένα και τον μικρότερο τον Στέφανο, που γεννήθηκε στην Αμερική κατά τη διάρκεια της τριετούς μετεκπαίδευσης του πατέρα μου.

Άσκησε την ιατρική σε όλη του την ζωή με απαράμιλλο σεβασμό. Δεν ήταν η δουλειά του, γι’ αυτόν ήταν λειτούργημα.

Είναι τόσες οι ιστορίες από την εμπειρία του στα νοσοκομεία, πάντα δίπλα στους ασθενείς του, κοντά τους, ζεστός, ανθρώπινος, ήρεμος, προσιτός, φιλικός.Η κληρονομιά που μας άφησε σε μας τα παιδιά του και στην μητέρα μας, είναι ο σεβασμός και η εκτίμηση που έχουν τα λόγια αυτών που τον γνώρισαν και τον θυμούνται.

Η Δέλτος

Το περιοδικό ήταν ένα σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή του, και το μεγάλο καμάρι του. Επιδίωκε την τελειότητα όσον αφορούσε την ύλη του. Είχαμε συνεργαστεί για λίγο στο ξεκίνημα της “Δέλτου”, σχεδιάσαμε μαζί το λογότυπο και κάναμε ένα αρχικό “στήσιμο” των σελίδων. Του γκρίνιαζα για την χρήση του πολυτονικού, γέλαγε, και μου έλεγε “μα αυτά είναι τα σωστά Ελληνικά”.

Θυμάμαι την αγωνία του όποτε ερχόταν το καινούριο τεύχος. Το μελετούσε, σελίδα-σελίδα, λέξη-λέξη. Κι ύστερα όλο χαρά μου το έδειχνε: “Έλα να το δεις! Σου αρέσει το εξώφυλλο; Πώς σου φαίνεται το τεύχος;” ρωτούσε πάντα τη γνώμη μου.

Ο πατέρας μου ήταν άνθρωπος με πολύ βαθειά πίστη, που τον βοήθησε σε όλη του τη ζωή. Σκοπός του πάντα ήταν πως να βοηθήσει όποιον είχε ανάγκη. Σημαντικό κομμάτι της ζωής του, ήταν και η συνεισφορά του για φιλανθρωπικά έργα στο Καμερούν. Σε συνεργασία με την Ορθόδοξη Ελληνική Εκκλησία, του ανατέθηκε ο τομέας της εξωτερικής ιεραποστολής. Πρότεινε την υποστήριξη του έργου της Ιεράς Μητρόπολης Καμερούν, και την συλλογή χρημάτων για την ανέγερση ναού αλλά και σχολείου, καθώς και διάνοιξη πηγαδιών για πόσιμο νερό, έργα που πραγματοποιήθηκαν λίγα χρόνια μετά.

Το 2011, σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Ειρηνουπόλεως (Dar el Salaam), μαζί με τρεις ακόμα γιατρούς επισκέφτηκαν την Τανζανία και προσέφεραν ιατρική βοήθεια σε ασθενείς της κεντρικής περιοχής της χώρας, για τρεις εβδομάδες. Απίστευτος φόρτος εργασίας, εξέταζαν περί τα 100 άτομα ημερησίως. Μοναδική όμως εμπειρία. Οταν επέστρεψε από την Αφρική, τον ρώτησα πώς του φάνηκε το ταξίδι και η εμπειρία. Το σκέφτηκε λιγο, με κοίταξε και μου είπε “Πώς μπορώ να βρώ λόγια για να περιγράψω αυτό που έζησα;”

Η αρρώστια

Το 2013 ξεκίνησε ο αγώνας του με τη λευχαιμία. Αμέτρητες οι θεραπείες, εφτά χρόνια εισαγωγές σε νοσοκομεία, παροχή αίματος, αιμοπετάλια, οι τιμές του να κατρακυλάνε σε απίστευτα χαμηλά επίπεδα. Ο οργανισμός του εξασθενημένος κι ευαίσθητος σε κάθε μικρόβιο. Κι όμως ακόμα και στα δύσκολα, έβρισκε χαρά με ένα τραγούδι που μπορεί να θυμότανε, με ένα πιάτο ζεστό σπιτικό φαγητό, με ένα ωραίο όνειρο που είχε δει. Δεν θα ξεχάσω ποτέ μιά μέρα στο νοσοκομείο την ώρα που ήρθαν να του χορηγήσουν αίμα, μου είπε: “Τώρα γιατί μου το δίνουν αυτό σε μένα, γέρο άνθρωπο; Τόσος νέος κόσμος έχει ανάγκη…” Και μονολογούσε: “Δόξα τω Θεώ που τα κατάφερα μέχρις εδώ, μόνο ευχαριστίες ωφείλώ”.

Ελεγε λοιπόν ο πατέρας μου κάνοντας μια αυτοκριτική:

ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΗ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗ

Γεώργιος Ψημένος

Από ανάρτηση της ΕΕΥΕΔ του 2020 εδώ

Η τάξη του ’59 της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής αποχαιρετούμε σήμερα τον αγαπητό συμμαθητή μας και αρχηγό της τάξεως, υποστράτηγο Γρηγόρη Σκαμπαρδώνη.

Ο Γρηγόρης γεννήθηκε στη Λάρισσα το 1935. Άριστος μαθητής στο 1ο Γυμνάσιο Αρρένων Λαρίσης, επρώτευσε στις εξετάσεις για υποτροφία δύο ετών και παρακολούθησε τα μαθήματα των δύο τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου στο Αμερικανικό Κολλέγιο Αθηνών απ’ όπου απεφοίτησε με άριστα.

Τον Οκτώβριο του 1953 εισήχθη πέμπτος στη σειρά επιτυχίας από τους 50 εισαχθέντες στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή.

Η συντροφική, κοινοβιακή, ομαδική ζωή των έξι ετών στη Σχολή υπό συνθήκες στρατιωτικής πειθαρχίας και ταυτόχρονης φοίτησης στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μας μεταμόρφωσαν από ανώριμους εφήβους σε ώριμους άνδρες αξιωματικούς/επιστήμονες, διαμόρφωσαν το χαρακτήρα μας, έδωσαν στον καθένα μας την ιδιαίτερη ταυτότητά του και σφυρηλάτησαν δεσμούς φιλίας που μας συνόδευσαν σε όλη μας τη ζωή.

Ο Γρηγόρης ήταν πάντα στην ηγετική ομάδα της τάξεως, αναγνωρισμένος από όλους μας για την αριστεία του στο Πανεπιστήμιο (περνούσε όλα τα μαθήματα την πρώτη εξεταστική περίοδο), το ήθος του, τη σεμνότητα, την αντοχή του στην καταπόνηση, την πολυμάθειά του, την φιλική διάθεσή του προς όλους, την ηρεμία του και την αυτοπεποίθησή του, που πήγαζε από την άδολη παιδική πίστη και θρησκευτικότητά του, τις οποίες είχε διατηρήσει ανέπαφες από την επίδραση του κόσμου της επιστήμης και της γνώσεως. Οι αρετές αυτές τον συνόδευαν και τον κοσμούσαν σε όλη τη ζωή του «άχρι θανάτου».

Σταδιοδρόμησε ως αξιωματικός στο Υγειονομικό Σώμα του Στρατού Ξηράς, με κορύφωση της σταδιοδρομίας του τη θέση του Προέδρου της Ανωτάτης του Στρατού Υγειονομικής Επιτροπής, απεστρατεύθη εξαντλήσας την ιεραρχία, με τον βαθμό του υποστρατήγου το 1989.

Διέπρεψε στη σταδιοδρομία του ως γιατρός, επέλεξε τη δύσκολη και απαιτητική ειδικότητα της καρδιολογίας, την οποία άσκησε με επιτυχία τόσο ως νοσοκομειακός γιατρός σε στρατιωτικά νοσοκομεία και στο Νοσηλευτικό Ίδρυμα Ταμείου Στρατού σε όλες τις βαθμίδες από βοηθός επιμελητής έως διευθυντής κλινικής, όσο και ως απλός οικογενειακός γιατρός στην πρωτοβάθμια περίθαλψη στο ιδιωτικό ιατρείο του. Χαιρόταν σχεδόν καθημερινά την απλή χαρά και ικανοποίηση που προσφέρει η άσκηση της ιατρικής, τη χαρά να ανακουφίζεις τον πόνο του αρρώστου, μερικές φορές να απαλύνεις την αγωνία του απ’ την ανίατη νόσο και το επικείμενο τέλος.

Με δυό λόγια απολάμβανε τη χαρά του Καλού Σαμαρείτη. Την ειδικότητά του τη συμπλήρωσε με τριετή μετεκπαίδευση στις ΗΠΑ στο αιμοδυναμικό εργαστήριο του Νοσοκομείου HANEMAN.

Για να καταπιάνεσαι καθημερινά με τον ανθρώπινο πόνο και τη δυστυχία που φέρνει η σοβαρή καρδιοπάθεια και ο κίνδυνος θανάτου, που τη συνοδεύει, πρέπει από κάπου να παίρνεις δύναμη και κουράγιο,

Ο Γρηγόρης έπαιρνε δύναμη από την πίστη του και την συμμετοχή του στην εκκλησιαστική ζωή, που είχε φθάσει ως τη συμμετοχή του στην εξωτερική Ιεραποστολή της Εκκλησίας στην Τανζανία και στο Καμερούν.

Έπαιρνε δύναμη από τη διαρκή ενημέρωσή στις εξελίξεις της καρδιολογίας από τα ιατρικά περιοδικά και συγγράμματα κι από τη συμμετοχή του στα ετήσια ελληνικά και διεθνή καρδιολογικά συνέδρια.

Τέλος έπαιρνε δύναμη από την ήρεμη οικογενεική ζωή του, τη γυναίκα του Ρούλα και τα τρία παιδιά τους, Γιάννη, Λίνα, Στέφανο και αργότερα τα εγγόνια τους Γρηγόρη, Μαριάλις και Αλέξη.

Χαρά και δύναμη του έδιναν και μερικές κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως η συμμετοχή του στη συντακτική ομάδα του περιοδικού Ιατρική Επιθεώρηση των Ενόπλων Δυνάμεων, η συμμετοχή του ως εταίρου στις δραστηριότητες της Εταιρείας Φίλων του Λαού και του Αμερικανικού Κολλεγίου Καρδιολογίας, η συμμετοχή του ως προέδρου στην Ένωση Επιστημόνων Χολαργού-Παπάγου και στις εκδηλώσεις της, η ιδιότητά του ως Γενικού Γραμματέα της Εταιρείας Φίλων του Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής και η επίπονη δραστηριότητά του, από το 1991, ως επιμελητού έκδοσης του περιοδικού Ιστορίας της Ελληνικής Ιατρικής «Δέλτος».

Μετά την αποστρατεία μας χαρά παίρναμε όλοι μας από τις ετήσιες συναντήσεις της τάξεως στην επέτειο της εισόδου μας στη Σχολή (18-10-1953) που οργάνωσε ο Γρηγόρης. Οι συναντήσεις με την πάροδο του χρόνου αραίωσαν και όταν φτάσαμε τα 85 και μείναμε στη ζωή οι μισοί, σταμάτησαν εντελώς. Τώρα, συναντιόμαστε στις κηδείες, καθώς ο ένας μετά τον άλλο αποφοιτά απ’ την επίγεια ζωή και μεθίσταται, ελπίζουμε, στην άλλη, την επουράνια, την αιώνια.

Όπως στις εξετάσεις του μαθήματος της Ειδικής Νοσολογίας τραβούσαμε κλήρο μέσα από κληρωτίδα με 100 νοσήματα και εξεταζόμασταν στο μάθημα που έγραφε το χαρτάκι-κλήρος, έτσι και στη ζωή τραβάμε κλήρο για το νόσημα που θα μας αποτελειώσει, άλλος έμφραγμα, άλλος εγκεφαλικό κι άλλος καρκίνο.

Ο Γρηγόρης τράβηξε το χειρότερο, το δυσκολότερο κλήρο: οξεία λευχαιμία. Πρόγνωση για την ηλικία του το πολύ έξι μήνες ζωή. Πάλαιψε με σθένος και καρτερικότητα, σαν άλλος Ιώβ, δέχθηκε όλες τις δοκιμασίες, με υπομονή και ελπίδα, χημειοθεραπείες, κρίσεις απλασίας-λευκοπενίες, απειλητικές λοιμώξεις, θρομβοπενίες-μεταγγίσεις, πολυάριθμες νοσηλείες στην αρχή στο ΝΙΜΙΤΣ τον τελευταίο χρόνο στο Νοσοκομείο Αεροπορίας. Οι έξη μήνες, το πολύ επιβίωσης, έγιναν 7 χρόνια, εφτά χρόνια δοκιμασίας με τη Ρούλα δίπλα του να τον στηρίζει και τη βαθιά του πίστη να τον παρηγορεί: «καν αποθάνω ζήσομαι».

Το απόγευμα της Κυριακής 11 Οκτωβρίου έμεινε ξαπλωμένος. Δεν ήθελε να σηκωθεί, ούτε ήθελε να φάει. Είπε στην Ρούλα «άσε με να κοιμηθώ». Κοιμήθηκε κατάκοπος από εφτά χρόνων ταλαιπωρία και δεν ξύπνησε ξανά. Πέθανε, «έκοιμήθη», την επομένη 12 Οκτωβρίου στις 4 το απόγευμα.

Τώρα Γρηγόρη θα γνωρίζεις την απάντηση στο ερώτημα που θέτεις στον πρόλογο του βιβλίου σου «Λήθης Αντίδοτο» θα περισωθεί κάτι απ’ την περιπέτεια της ύπαρξής μας;».

Κάτι μου λέει πως δεν θα χαθούν όλα. Πιστεύω πως ότι αγαπήσαμε θα μείνει στη μνήμη του Θεού. Αυτό απ’ όλα όσα κάναμε φαίνεται είναι το μόνο που δεν υπήρξε μάταιο. Κι αυτό είναι το μόνο που μπορεί να μας κάνει να ελπίζουμε στην Άλλη Μέρα. Τη Μέρα του Θεού την «αβασίλευτη».

Αιωνία σου η μνήμη!

ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΗ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗ

Λ.ΒΑΖΑΙΟΣ
Ταξίαρχος ΥΙ ε.α.
Επ.Καθηγητής Ουρολογίας

Όταν χρειαστεί κάποιος να μιλήσει για την ζωή και ακόμη περισσότερο για την ιστορία του βίου φίλου ακριβού, συνήθως με κόπο τα καταφέρνει. Η συγκίνηση που προκαλεί η ανάμνηση του προσώπου και η υποκειμενική θέαση της ζωής του φίλου, δυσκολεύουν τα πράγματα. Δεν είναι όμως καθόλου δύσκολο να μιλήσει κάποιος για τον Γρηγόρη, εδώ βρίσκεται η διαφορά που σε ότι με αφορά έχω
συναντήσει ιδιαίτερα σπάνια. Δεν βρήκα στα πολλά χρόνια συνεργασίας και φιλίας μας τίποτε, ούτε μια στιγμή, ούτε ένα ψίχουλο λόγου αρνητικό. Ας μην μου καταλογισθεί υπερβολή, ούτε μεροληπτική
διάθεση, αυτή είναι η πραγματικότητα.
Ο Στρατιωτικός Γιατρός Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης ήταν υποδειγματικός Αξιωματικός έχοντας τιμήσει όσο λίγοι από εμάς το πρώτο συνθετικό του τίτλου της ιδιότητας μας. Ο Καρδιολόγος Σκαμπαρδώνης είχε διανύσει με συνέπεια και επιτυχία τον δρόμο της επιστημονικής διαδρομής της εποχής του, στην Ελλάδα και την Αμερική. Ήταν από τους καλλίτερους κλινικούς και ο σεβασμός που εκδηλώνουνε οι «μαθητές» και συνεργάτες του δεν είναι συνηθισμένος. Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί. Ανήσυχος και φιλομαθής δεν σταμάτησε να ακολουθεί όποιο δρόμο η και μονοπάτι ακόμη ενδιαφέρουσας δραστηριότητας πνευματικής και πολιτισμικής του ανοιγόταν. Μάθαινε Ισπανικά και δεν σταματούσε να ψάχνεται με τα Γαλλικά και τα Γερμανικά εκτός βέβαια από τα Αγγλικά που δεν είχαν κρατήσει
μυστικά στη σχέση μαζί του!
Την δεκαετία του 1980 με τον Γρηγόρη και μικρή αρχικά ομάδα φίλων και συναδέλφων ξεκινήσαμε την πλοήγηση στην περιπέτεια του Μουσείου της Ελληνικής Ιατρικής. Με συνταξιδιώτες αρχικά την Σοφία Κιάππε που είχε την πρώτη ιδέα, τον Αντώνη Κομνηνό, το Γιώργο Αντωνακόπουλο, τον Η.Χ.Παπαδητρακόπουλο, τον καθηγητή Πεντόγαλλο και ακόμη λίγους στην αρχή «εραστές της Ουτοπίας του Μουσείου», αρχίσαμε να λειτουργούμε. Ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης κράτησε την νευραλγική θέση του Γραμματέα. Ήταν για 30 περίπου χρόνια η «ψυχή» του Συλλόγου και συγχρόνως της Δέλτου. Μαζί με τον Γ. Αντωνακόπουλο ήταν ο κινητήριος μοχλός του ιστορικού πλέον περιοδικού «Ιστορίας της Ιατρικής», που μέχρι σήμερα λειτουργεί με ποιότητα και επιστημονική συνέπεια.
Στο ΔΣ του Συλλόγου συνεργαστήκαμε άψογα, μοιραστήκαμε καλές στιγμές και ξεπεράσαμε δυσκολίες μερικές φορές τόσο μεγάλες που ακόμη απορούμε οι παλαιότεροι πως τα καταφέραμε! Το πρώτο Νοσοκομείο της νεώτερης Ελλάδας, το Α΄Στρατιωτικό Νοσοκομείο ήταν η πρώτη επιλογή για την οργάνωση του Μουσείου της Ελληνικής Ιατρικής. Το κτίριο που σχεδίασε και κατασκεύασε ο Βάϊλερ ήταν για την εποχή του η επιτομή της πρωτοπορείας. Ακόμη και σήμερα (μέχρι τουλάχιστον πριν 30 χρόνια), εντυπωσιάζει η κεντρική θέρμανση που χρησιμοποιεί την εκλυόμενη θερμότητα από τα μαγειρεία του υπογείου μοιράζοντας την με έξυπνο τρόπο σε όλο το κτίριο. Παρά τις επικλήσεις της Σοφίας Κιάππε, κατ’ευθείαν απογόνου του Τράϊμπερ και όλων μας στις διάφορες αρχές και εξουσίες, το κτίριο αποδόθηκε τελικά στο Μουσείο της Ακροπόλεως! Το Μουσείο της Ιατρικής παρά τις πολλές προσπάθειες όλων μας δεν βρήκε στέγη και ο Σύλλογος των Φίλων περιορίστηκε στην μελέτη, έρευνα και ανάδειξη θεμάτων της Ιστορίας της Ιατρικής. Ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης ήταν πάντα παρών, ως σημείο αναφοράς κάθε προσπάθειας, ως κύριος συντονιστής όλων των δραστηριοτήτων του Συλλόγου και ως η ήρεμη δύναμη για την ζωή της Δέλτου. Δεν ησύχασε όμως! Το υστέρημα του
χρόνου του έπρεπε να το διαθέσει σε έργο προσφοράς. Εκεί τον βοήθησε το περίσσευμα της καρδιάς του. Από κοντά και η βαθιά Χριστιανική του Πίστη. Όσοι τον ζήσαμε από κοντά συμφωνούμε πως
ήταν από πολύ σπάνιο μέταλλο το δέσιμο του με την Χριστιανική Πίστη. Ήταν απίστευτη η χαρά του, η ικανοποίηση του όταν μας διηγείτο την ζωή του στις Ιεραποστολές της Αφρικής.
Η σχέση του με την αρρώστια που προέκυψε πριν λίγα χρόνια δεν είναι εύκολο να περιγραφεί. Ήξερε πολύ καλά ότι τον οδηγούσε σταθερά να αφήσει τον μάταιο κόσμο μας. Ήξερε ακόμη καλλίτερα πως τον περίμενε μεγάλη δοκιμασία, δεν είχε αυταπάτες ούτε ζήτησε θαυματουργές παρεμβάσεις του Θείου! Καρτερικά, ψύχραιμα με την αρχοντιά του παλιού καλού γιατρού εξάντλησε όλα τα χρονικά
περιθώρια ζωής που του άφηνε η αρρώστια και κατά την άποψη μουακόμη παραπάνω. Όλο αυτό το διάστημα μέχρι την τελευταία εβδομάδα ασχολιόταν με την Δέλτο και με όλες σχεδόν τις παράλληλες
δραστηριότητες του. Η Πανδημία με τους περιορισμούς που μας επέβαλε, περιόρισε την επαφή μας σε καθημερινή τηλεφωνική κουβέντα που εμένα τουλάχιστον λείπει πολύ τώρα που ο Γρηγόρης
δεν είναι μαζί μας. Η κατάληψη της εξουσίας από τον άθλιο ιό, δεν μας επέτρεψε να τον αποχαιρετίσουμε. Δεν έμεινε όμως μόνος. Η αγάπη και η θύμηση του μέσα στην οικογένεια του και η Μνήμη που δεν θα κάνει τσιγγουνιές σε καλές εικόνες του φίλου μας, είναι ό,τι σπουδαίο μένει
από τον Γρηγόρη Σκαμπαρδώνη τον «καλό και αγαθό» συνάδελφο και
φίλο.

Επιμέλεια Παρουσίασης
Τασιόπουλος Αργύρης
Υποστρατηγος ε.α
Γεν. Γραμματέας ΕΕΥΕΔ
pdf 1-55, pdf 56-95, pdf 96-158

ΜΙΝΩΣ Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ, ΕΝΑΣ ΓΙΑΤΡΟΣ ΣΤΑ ΣΚΛΑΒΩΜΕΝΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ

της Ελευθερίας Δόβα
(Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξή της στους Γ. Ν. Αντωνακόπουλο και Γρ. Ι. Σκαμπαρδώνη).
Αναδημοσίευση από “Δέλτος” 15 (1998)
ΕΕΥΕΔ 2022.09.07

ΓΙΑΤΡΟΙ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΕNA ήταν αρκετοί. Ένας από τους γιατρούς ήταν ο πατέρας μου. Ονομαζόταν Παναγιώτης Μίνως. Το πραγματικό του όνομα ήταν Κιούρης. Τον πατέρα του τον έλεγαν Μηνά Κιούρη και, όπως συνηθιζόταν στα χωριά, έλεγαν μαζί όνομα και επίθετο: «είναι παιδί του Μηνοκιούρη». Το Μηνάς έγινε Μίνως και μετά αυτό το Μίνως έμεινε σαν επίθετο. Ήτανε και άλλοι γιατροί βέβαια στα Γιάννενα. Τόπος συγκέντρωσής τους ήταν τα φαρμακεία. Ένα φαρμακείο που είχε αφήσει εποχή ήταν του Ζωή Παπανικολάου, ο οποίος σαν φυσιογνωμία ήταν ολόφτυστος ο Τολστόη με τα γενια του, με τα ζυγωματικά λιγάκι εξογκωμένα, αλλά και πατριώτης άριστος. Η καταγωγή του ήταν από την Αρίστη. Στο φαρμακείο του κυρ Ζώη μαζεύονταν όλοι οι γιατροί και σε άλλα φαρμακεία, αλλά κυρίως στου κυρ. Ζώη. Είχε και άλλα φαρμακεία στα Γιάννενα, του Λαμπρινού, του Ιωαννίδη… Δεν μπορώ να θυμηθώ άλλα. Το φαρμακείο του Ζώη Παπανικολαου ήτανε απέναντι από το Ορφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου, λίγο παρακάτω. Εκεί γίνονταν όλα.

Ο πατέρας μου ανακατευόταν πολύ στην αντίσταση της εποχής του εναντίον των Τούρκων. Κάποια εποχή μάλιστα αναγκάσθηκε να εκπατρισθεί, πηγαίνοντας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου εργάσθηκε επί 2 περίτου χρόνια. Ήταν πάρα πολύ δραστήριος σε αυτό. Ήταν και στα κομιτάτα βέβαια. Τούρκος τον ειδοποίησε. Του λέει: «Παραξανοίχτηκες. Ξέρω ότι θέλετε την πατρίδα σας δική σας. Έχετε δίκηο. Δεν σας αδικώ. Αλλά, πως να το κάνουμε. Κινδυνεύεις. Έχεις τέσσερα παιδιά». Σήκω φύγε. Πήγαινε αλλού να δουλέψεις». Τι να κάνει τώρα ο πατέρας μου, πληροφορήθηκε ότι τα Δολιανά, κεφαλοχώρι ανέκαθεν εύπορο, είχε ανάγκη από γιατρο. Σηκώνεται ο πατέρας μου και πάει. Κηρύσσεται ο πόλεμος εν τω μεταξύ, οπότε κατέφθασαν και Αυστριακοί δημοσιογράφοι στην Ήπειρο για να παρακολουθήσουν την εξέλιξη του πολέμου. Αυτοί οι δημοσιογράφο που να μείνουν στα Δολιανά; Ξενοδοχεία δεν υπήρχαν. «Ελάτε να μείνετε σπίτι μου», τους προσκάλεσε ο πατέρας μου. Λοιπόν πραγματικά έμειναν στο σπίτι του και εκεί έγιναν πολλές συζητήσεις για τον πόλεμο. Ο πατέρας μου τους είπε: «Οι Τούρκοι τον έχουν χαμένο τον πόλεμο. Η Ήπειρος θα γίνει ελληνική» και τα λοιπά. Κάθησαν 2-3 ημέρες και κατέβηκαν στα Γιάννενα, Πρώτη τους δουλειά ήταν να πάνε στους Τούρκους και να πουν: «Εκείνο τον γιατρό εκεί πάνω πως τον έχετε ελεύθερο;»

Πηγαίνουν οι Τούρκοι και τον συλλαμβάνουν. Στην αρχή τον περιόρισαν στο σπίτι, σ’ ένα μικρό δωματιάκι. Είχε ένα παλικάρι στην υπηρεσία του ο πατέρας μου, το έστειλε στα Γιάννενα και ειδοποίησε τη μητέρα μου. Νοικιάζει η μάννα μου ένα αμάξι και φεύγει, μαζί με έναν ανηψιό της, μεγάλο στα χρόνια, για τα Δολιανά. Στο δρόμο συναντούν τον πατέρα μου έφιππο, με συνοδεία Τούρκων αξιωματικών. Πολλοί Τούρκοι αξιωματικοί τότε είχαν σπουδάσει στη Γερμανία και είχαν ευγενικούς τρόπους. Η μητέρα μου, γερμανομαθής ούσα, τους μίλησε γερμανικά και τους παρακάλεσε αν είναι δυνατόν να τον πάρει στο αμάξι, να μην ταλαιπωρηθεί. Της είπανε: «Κυρία μου, η εντολή ήτανε να τον φέρουμε ξυπόλυτο και δεμένον, αλλά δεν το κάναμε Όμως, να σας επιτρέψουμε να τον πάρετε και στο αμάξι, πάει πολύ». Τέλος πάντων. Γυρίζει η μητέρα μας στα Γιάννενα και μας λέει: «Παιδιά, θα φέρουν τον μπαμπά σε λίγο. Βγείτε στο παράθυρο να τον ιδείτε. Τον πάνε στη φυλακή». Πραγματικά τον είδαμε και μάλιστα για πρώτη φορά να φοράει κόκκινο φέσι. Μέχρι τότε, όπως και τους άλλους γιατρούς, οι Τούρκοι του επέτρεπαν να φοράει καπέλο. Τέλος πάντων, τον πήγανε στη φυλακή, αλλά γλύτωσε τη ζωή του, ενώ οι κακόμοιροι οι χωρικοί πλήρωναν με τη ζωή τους τη συμμετοχή τους στον αγώνα, την αντίσταση κατά των Τούρκων.Τους πηγαίναν δεμένους σε ένα μέρος, μια δενδροστοιχία –δεν ξέρω αν υπάρχει τώρα- και τους κρεμούσαν. Τον Μίνω τον γιατρό και μερικούς άλλους, οι οποίοι κατείχαν μια θέση μέσα στην κοινωνία, δεν τους φτάσανε σ’ αυτό το σημείο, όμως στους κακόμοιρους τους χωρικούς, οι οποίοι κουβαλούσαν όπλα, ψωμί κ.λπ. δεν τους τη χάριζαν. Ήταν πάντως μια φοβερή εμπειρία για μας τα παιδιά, αν και δεν του φέρθηκαν άσχημα, ούτε τον έδειραν.

Αξίζει να πω εδώ ότι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Ιωαννίνων είχε πέσει μεγάλη πείνα στον τουρκικό στρατό. Στο σπίτι μας συχνά έρχονταν Τούρκοι στρατιώτες σε άθλια κατάσταση και ζητιάνευαν «εκμέκ», δηλαδή ψωμί. Η μητέρα μου τους λυπόταν και τους έδινε. Όταν ελευθερώθηκαν τα Γιάννενα βγήκε και ο πατέρας μου από τη φυλακή. Θυμάμαι ότι είχε μαζευτεί στην πλατεία όλος ο κόσμος. Στην πλατεία αυτή, μετά την απελευθέρωση, γινόταν ο περίπατος των Γιαννιωτών. Πριν όμως όχι –ιδιαίτερα οι γυναίκες– δεν πατούσαν στην πλατεία. Εκείνην την ημέρα, όπως ήταν συγκεντρωμένοι όλοι οι Γιαννιώτες μίλησαν πολλοί και διάφοροι. Μίλησε και ο Τραχίλης, ένας γιατρός στρατευμένος από την Αθήνα, ο οποίος τους είπε: «τώρα τι τα θέλετε αυτά τα φέσια που φοράτε;» Και βγάζουν όλοι τους τα φέσια, τα σκίζουν και έγινε η πλατεία κατακόκκινη από τα σχισμένα φέσια. Τα έχω γράψει αυτά και στο περιοδικό “Ηπειρωτική Εστία”. Ο τίτλος του άρθρου ήταν: «Πως ένοιωσαν τα παιδιά, όταν ελευθερώθηκαν τα Γιάννενα». Θυμάμαι λοιπόν, ο Τραχίλης (Πρόκειται για τον εφ. Λοχαγό-Ιατρό Αθανάσιο Τραχίλη, υφηγητή των Μεταδοτικών Νοσημάτων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) μας ανέβασε, εμένα και μια φίλη μου, κόρη γιατρού και αυτή, σε ένα παράθυρο της νυν Μεραρχίας και μας λέει: «Μην το κουνήσετε από αυτού, θα δείτε το βασιλόπουλο». Το βασιλόπουλο ήταν ο Κωνσταντίνος, ο γιος του Γεωργίου. Τα θυμάμαι, τα αναπολώ πολλές φορές… Μετά την απελευθέρωση ο πατέρας μου επέστρεψε στα Γιάννενα, αλλά δυστυχώς δεν έζησε πολύ. Εδώ είναι της μοίρας τα παράξενα. Θεραπεύοντας ένα γυφτόπουλο, ένα τουρκάκι που είχε εξανθηματικό [εννοεί τύφο] κόλλησε κι αυτός και πέθανε. Δεν ήταν περισσότερο από 52 χρόνων.

Αδεια εξασκήσεως επαγγέλματος στην Οθωμανική επικράτεια

Άλλοι γιατροί ήτανε ο Δημοσθένης Χατζής και ένας άλλος Χατζής, γιατρός επίσης, που νομίζω λεγόταν Στέφανος. Ύστερα, αργότερα, ήταν ο Μιχαηλίδης, πατέρας του μετέπειτα καθηγητού της Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωργίου Μιχαηλίδη (ο οποίος με τη διαθήκη του κληροδότησε 150 εκατομμύρια για την ανέγερση του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων), ο Μολυβάδας και ο Κιτσάκης. Αυτοί ήταν μεταγενέστεροι. Υπήρχαν και κλινικές, όπως η κλινική του Δάνου. Ο Δάνος ήταν ονομαστός χειρουργός. (Αλλά ήταν επί τουρκοκρατίας ή μετά; Εδώ τα μπερδεύω). Ό,τι ανελάμβανε το έβγαζε πέρα. Η κλινική του ήτανε στο Σαράι-μαχαλά, που λέγαμε. Στο δρόμο της αγοράς προς τα έξω.

Οι Εβραίοι είχαν τους δικούς τους γιατρούς, αλλά αυτό δεν τους εμπόδιζε να έρχονται και στους δικούς μας. Ήταν η οικογένεια Λεβή. Ένας ήταν ο Ιωσήφ Λεβή. Αυτός ήταν φαρμακοποιός. Και η άλλη οικογένεια Λεβή ήταν πολύ πλούσιοι. Οι Εβραίοι βέβαια έπαιζαν ένα ρόλο… έτσι κι έτσι. Πότε καλό και πότε…, τέλος πάντων. Δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν φιλότουρκοι. Ανάλογα πως παρουσιαζόταν η κατάσταση. Στην Κατοχή πάντως, την ημέρα που έπιασαν οι Γερμανοί τους Εβραίους, όλα τα Γιάννενα θρυνούσαν. Θυμάμαι και ενα ανέκδοτο “ πήγαινε ας πούμε μια γυναίκα του χώριού.του ψωνίσει σε εβραϊκό κατάστημα. Ο Εβραίος είχε αυτό το ελάττωμα, πως να σου πάρει χρήματα. Λοιπόν, έπαιρνε εκείνη, ξέρω γω, δυο κουβαρίστρες και εβγαζε να πληρώσει. Ο Εβραίος της έλεγε: «πες πέντε». «Πέντε», έλεγε εκείνη. Της έδινε ένα τάλληρο και της έλεγε: «δέκα και δέκα που κάνει το πράγμα, είκοσι, αει κυρά μου στο καλό!». Με το «πες πέντε” τις ΄τρωγε δηλαδή ένα τάλληρο

Νοσοκομεία δεν υπήρχαν παραπάνω από δύο. Άλλωστε, η νοσηλεία γινόταν στο σπίτι. Ο γιατρός ερχόταν στο σπίτι, κάθε μέρα, δυο φορές την ημέρα κ.λπ. Τα Νοσοκομεία ήταν μόνο για τους φτωχούς και τους ξένους. Δεδομένου ότι υπήρχαν και ξένα προξενεία νοσηλεύονταν στα νοσοκομεία και ξένοι υπήκοοι. Το Δημοτικό Νοσοκομείο του Κουραμπά ήταν έξω από το φρούριο σ’ έναν πολύ ωραίο κήπο, του Κουραμπά. Δέχονταν όλα τα περιστατικά, αλλά αν ήταν κάτι σοβαρό ή δύσκολο μεταφέρονταν έως την Πρέβεζα με τον αμάξια και από εκεί με καράβι στον Πειραιά. Όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στο Παρίσι και στη Βιέννη. Οι άνθρωποι αρρώσταιναν συνήθως, από κοιλιακό τύφο. Λάβετε υπόψη ότι δεν υπήρχε ύδρευση. Είχαμε τα πηγάδια, τα οποία πηγάδια μπορεί να ήτανε κοντά σε κανένα βάθρο. Ο τύφος ήταν μια μάστιγα. Μήπως υπήρχαν και τα αντιβιωτικά; Ήταν οι πνευμονίες και όλα αυτά, Ελονοσία δεν ήταν πολύ. Παρ’ όλο που είχαμε τη Λίμνη δεν είχαμε ελονοσία. Έρριχναν πετρέλαιο στις όχθες γύρω-γύρω. Με αυτόν τον τρόπο εξουδετέρωναν τον κίνδυνο της ελονοσίας.

Ο πατέρας μου γεννήθηκε περί το 1866 και πέθανε το 1918. Δεν καταγόταν από ιατρική οικογένεια. Ο πατέρας του διατηρούσε ξενοδοχείο. Σπούδασε ιατρική πρώτα στην Αθήνα και μετά στο Παρίσι. Τότε δεν είχαν ειδικότητες. Με την ιδιαίτερη αγάπη που είχε στο παιδί, είχε ειδικευτεί, ας πούμε, ως παιδίατρος. Δεν βαρυέσαι. Τότε οι γιατροί ήταν της γενικής παθολογίας. Χειρουργός δεν ήταν, μικροεπεμβάσεις όμως έκανε.

Θυμάμαι και ένα άλλο περιστατικό, που δείχνει τον χαρακτήρα του: Στο σπίτι μας δίπλα ήταν το σπίτι του Δημοσθένη Χατζή του γιατρού. Είχε κι αυτός μια κόρη, Μοναχοπαίδι. Είμασταν συνομήλικες και φιλενάδες. Είχε γίνει η απελευθέρωση πλέον, οπότε, εκεί που παίζαμε, έρχεται μια μέρα η Μπάλω, μια τουρκοπούλα γειτόνισσα, για να παίξει μαζί μας. Η φίλη μου, η κόρη του Χατζή, ήταν φανατική. Της λέει λοιπόν: «Εσύ να φύγεις από ‘δω». «Γιατί μωρή; Δικό σου είναι το πεζοδρόμιο;» «Δικό μας είναι. Εσένα της βρωμότουρκας είναι;». Εκείνη, αντί να της απαντήσει, της έβγαλε τη γλώσσα. «Μου βγάζεις τη γλώσσα;» Να κι αυτήν, να κι εκείνη. Την ξεμαλλιάσαμε. Η Μπάλω πάλεψε, μας ξέφυγε και μας απείλησε ότι θα φέρει τον χωροφύλακα. Αυτό μας τρομοκράτησε. Λακίσαμε. Πάμε στα σπίτια μας. Εν τω μεταξύ έφτασε και το χαμπέρι. Φοβόμουν πως θα αντικρίσω τη μάννα μου, που δεν τα σήκωνε κάτι τέτοια, αλλά αντί γι’ αυτήν με περίμενε ο πατέρας μου. «Έλα ‘δω», μου λέει, «έχουμε κάτι να πούμε. Έμαθα τι κάνατε της Μπάλως. Δηλαδή σε τι διαφέρουμε τότε εμείς από τους Τούρκους, αν τους δέρνουμε και τους φερνόμαστε άσχημα. Όπως εμείς ξεσηκωθήκαμε για να τους τινάξουμε από πάνω μας το ίδιο θα μας κάνουν κι αυτοί αν τους κακομεταχειριζόμαστε. Λοιπόν, άλλη φορά να μην ξανασηκώσεις χέρι σε τουρκόπουλο και μάλιστα αδικαιολόγητα». Τότε ήμουν 7 χρονών.

Δέλτος 15 (1998) 4-6

Δέλτος, περιοδικό του Συλλόγου Φίλων Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής, Περίοδος 1991-2000. Έκδοση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας» (Ε.Μ.Ε.ΙΣ)“