ΕΕΥΕΔ, 20 Σεπ. 2022

“Στον χώρο μας υπάρχουν ή υπήρξαν Συνάδελφοι που το όνομά τους ξεχωρίζει, μόνο που πολλές φορές η εκτίμηση αυτή δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ένας Συνάδελφος που πραγματικά ξεχώρισε και άξιζε ήταν ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης”.

Δανείστηκα την δήλωση αυτή από μία συνομιλία μου με τον Συνάδελφο Κων/νο Κυριακόπουλο ο οποίος και μου έστειλε το Βιβλίο του Σκαμπαρδώνη “ΛΗΘΗΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟ”, (Εκδόσεις ΟΡΟΠΕΔΙΟ, ΚΠ 8121-0008 2016, 320 σελ.), με την προτροπή να το φέρουμε σε ηλεκτρονική μορφή ώστε να είναι προσβάσιμο όχι μόνο από όλους τους Συναδέλφους αλλά και ευρύτερα από τους αναγνώστες της Ιστοσελίδας μας. Το βιβλίο είναι “εξαντλημένο στον εκδότη”  και αποτελεί μια συρραφή βιωματικών ιστοριών του. Είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ζωή του, όπου μας δίνεται η ευκαιρία να πορευτούμε νοερά μαζί του και να τον γνωρίσουμε. Δείτε – κατεβάστε το στην Ηλεκτρονική μας Βιβλιοθήκη (Διάφορα).

Το Βιβλίο αποκτά ιδιαίτερη αξία δίοτι γράφηκε όταν ο Σκαμπαρδώνης έδινε την τελευταία μάχη της ζωής του, παλεύοντας επί επτά χρόνια, από το 2013, με οξεία λευχαιμία. Aπεβίωσε στις 12 Οκτωβρίου 2020. Θα αναφερθώ μόνο στον επίλογο του Βιβλίου του όπου μας γράφει :

“Ειλικρινώς δεν θα χαρακτήριζα τον εαυτό μου “επιτυχημένο”. Υπήρξα υπέρμετρα – θα έλεγα σκανδαλωδώς – ευνοημένος από συγκυρίες, ή από άνωθεν εύνοια, και ίσως έτσι έδωσα στούς γύρω μου την εντύπωση κάποιας “αξίας”, την ύπαρξη και το μέγεθος της οποίας ειλικρινά αγνοώ. Λάθη, αστοχίες, αποτυχίες, υπήρξαν ουκ ολίγες, θα μπορούσα σε αρκετά ζητήματα να ήμουν πιο σώφρων και συνετός, πιό έντιμος με τον εαυτό μου και με τους άλλους, σε άλλα ζητήματα πιο επίμονος κι αποτελεσματικός. Αν για κάτι θα μπορούσα να πιστώσω θετικά τον εαυτό μου, είναι ότι προσπάθησα να μην βλάψω. Δεν ξέρω όμως πόσο και όσους είχαν κάποια σχέση μαζί μου. Πόση συγκατάβαση και ανεκτικότητα έδειξα στις αδυναμίες και στα λάθη τους, πόσο φρόντισα να τα προλάβω, πόση αγάπη τους έδωσα. Ζητώ την κατανόηση και τη συγχώρεσή τους.”

---

Δεν θεωρώ το άρθρο αυτό “Παρουσίαση Βιβλίου”, δεν χρειάζεται διότι είναι πλέον προσβάσιμο από όλους στην Ηλεκτρονική μας Βιβλιοθήκη. Είναι μια αναφορά, με σεβασμό, σε ένα εκλεκτό Συνάδελφο που έβαλε το λιθαράκι του στην δόμηση της “Μηθικής Πραγματικότητας“. Θα αφήσω δύο οικεία πρόσωπα σε αυτόν, την κόρη του Λίνα Σκαμπαρδώνη και τον Συμμαθητή του Γιώργο Ψημένο να μας μιλήσουν.

---

“ΛΗΘΗΣ ΑΝΤΙΔΟΤΟΝ” Για τον πατέρα μου Γρηγόριο Σκαμπαρδώνη

Λίνα Σκαμπαρδώνη

Από το Περιοδικό Ιστορίας της Ελληνικής Ιατρικής “δέλτος”

Τεύχος 48 Δεκ. 2020

Κάθομαι στην πολυθρόνα σου, ανάβω το φως στο γραφείο σου κι εκεί είναι η ήρεμη γωνιά μου. Όλα τριγύρω μου δικά σου. Βιβλία, χαρτιά, σημειώσεις, ο υπολογιστής…

Κάπου μες τα συρτάρια, ένας φάκελος τραβάει την προσοχή μου: “Σκόρπια φύλλα γράφει απ’ έξω. Τον ανοίγω, τα “λιμερίκια” σου, έτσι τα έλεγες. Ιστορίες της ζωής σου, γραμμένες κάποια χαράματα που ξύπναγες κι αναπολούσες.

Φυλλομετρώ, διαβάζω, πιάνω τη μυρωδιά σου στον αέρα, χάνομαι στις μνήμες…

Ο πατέρας μου

Γεννήθηκε στις 10.12.1935 στη Λάρισα. Οι γονείς του άνθρωποι απλοί, μορφωμένοι, θεοσεβούμενοι, μεγάλωσαν τα τέσσερα παιδιά τους με αγάπη, αρχές, ήθος, αλλά και βαθειά πίστη στο Θεό.

Μνήμες από τα δύσκολα χρόνια της κατοχής, των δυσκολιών και της μεγάλης πείνας που έζησε σαν παιδάκι, ήταν πάντα μέσα στο μυαλό του. Θυμάμαι να μας διηγείται τα μαγειρικά τεχνάσματα της γιαγιάς Σταυρούλας, που κατάφερνε με μια χούφτα χαλασμένα όσπρια, λίγα βρασμένα χόρτα κι ένα κομμάτι καλαμποκόψωμο, να ημερέψει την πείνα στα παιδικά στομαχάκια τους.

Δε λείπει ποτέ από την βεράντα μου ένα γλαστράκι με την αγαπημένη του αρμπαρόριζα! Το έβαζε η γιαγιά στο βαζάκι με το γλυκό κουταλιού (όταν υπήρχε), και μούλιαζε στο σιροπάκι. Κι ύστερα του το έδινε αντί για γλειφιτζούρι, μικρή γλυκειά παρηγοριά…

Τελείωσε το Α’ Γυμνάσιο Αρρένων Λαρίσης και αποφοίτησε αριστούχος στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. Εκεί γνωρίστηκε και με τον Γεώργο Ψημμένο, αδελφό της μητέρας μου, φίλο ζωής όπως τον αποκαλούσε. Με την μητέρα μου έκαναν μιά πολύ αγαπημένη οικογένεια. Απέκτησαν τρία παιδιά, τον Γιάννη, εμένα και τον μικρότερο τον Στέφανο, που γεννήθηκε στην Αμερική κατά τη διάρκεια της τριετούς μετεκπαίδευσης του πατέρα μου.

Άσκησε την ιατρική σε όλη του την ζωή με απαράμιλλο σεβασμό. Δεν ήταν η δουλειά του, γι’ αυτόν ήταν λειτούργημα.

Είναι τόσες οι ιστορίες από την εμπειρία του στα νοσοκομεία, πάντα δίπλα στους ασθενείς του, κοντά τους, ζεστός, ανθρώπινος, ήρεμος, προσιτός, φιλικός.Η κληρονομιά που μας άφησε σε μας τα παιδιά του και στην μητέρα μας, είναι ο σεβασμός και η εκτίμηση που έχουν τα λόγια αυτών που τον γνώρισαν και τον θυμούνται.

Η Δέλτος

Το περιοδικό ήταν ένα σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή του, και το μεγάλο καμάρι του. Επιδίωκε την τελειότητα όσον αφορούσε την ύλη του. Είχαμε συνεργαστεί για λίγο στο ξεκίνημα της “Δέλτου”, σχεδιάσαμε μαζί το λογότυπο και κάναμε ένα αρχικό “στήσιμο” των σελίδων. Του γκρίνιαζα για την χρήση του πολυτονικού, γέλαγε, και μου έλεγε “μα αυτά είναι τα σωστά Ελληνικά”.

Θυμάμαι την αγωνία του όποτε ερχόταν το καινούριο τεύχος. Το μελετούσε, σελίδα-σελίδα, λέξη-λέξη. Κι ύστερα όλο χαρά μου το έδειχνε: “Έλα να το δεις! Σου αρέσει το εξώφυλλο; Πώς σου φαίνεται το τεύχος;” ρωτούσε πάντα τη γνώμη μου.

Ο πατέρας μου ήταν άνθρωπος με πολύ βαθειά πίστη, που τον βοήθησε σε όλη του τη ζωή. Σκοπός του πάντα ήταν πως να βοηθήσει όποιον είχε ανάγκη. Σημαντικό κομμάτι της ζωής του, ήταν και η συνεισφορά του για φιλανθρωπικά έργα στο Καμερούν. Σε συνεργασία με την Ορθόδοξη Ελληνική Εκκλησία, του ανατέθηκε ο τομέας της εξωτερικής ιεραποστολής. Πρότεινε την υποστήριξη του έργου της Ιεράς Μητρόπολης Καμερούν, και την συλλογή χρημάτων για την ανέγερση ναού αλλά και σχολείου, καθώς και διάνοιξη πηγαδιών για πόσιμο νερό, έργα που πραγματοποιήθηκαν λίγα χρόνια μετά.

Το 2011, σε συνεργασία με την Ιερά Μητρόπολη Ειρηνουπόλεως (Dar el Salaam), μαζί με τρεις ακόμα γιατρούς επισκέφτηκαν την Τανζανία και προσέφεραν ιατρική βοήθεια σε ασθενείς της κεντρικής περιοχής της χώρας, για τρεις εβδομάδες. Απίστευτος φόρτος εργασίας, εξέταζαν περί τα 100 άτομα ημερησίως. Μοναδική όμως εμπειρία. Οταν επέστρεψε από την Αφρική, τον ρώτησα πώς του φάνηκε το ταξίδι και η εμπειρία. Το σκέφτηκε λιγο, με κοίταξε και μου είπε “Πώς μπορώ να βρώ λόγια για να περιγράψω αυτό που έζησα;”

Η αρρώστια

Το 2013 ξεκίνησε ο αγώνας του με τη λευχαιμία. Αμέτρητες οι θεραπείες, εφτά χρόνια εισαγωγές σε νοσοκομεία, παροχή αίματος, αιμοπετάλια, οι τιμές του να κατρακυλάνε σε απίστευτα χαμηλά επίπεδα. Ο οργανισμός του εξασθενημένος κι ευαίσθητος σε κάθε μικρόβιο. Κι όμως ακόμα και στα δύσκολα, έβρισκε χαρά με ένα τραγούδι που μπορεί να θυμότανε, με ένα πιάτο ζεστό σπιτικό φαγητό, με ένα ωραίο όνειρο που είχε δει. Δεν θα ξεχάσω ποτέ μιά μέρα στο νοσοκομείο την ώρα που ήρθαν να του χορηγήσουν αίμα, μου είπε: “Τώρα γιατί μου το δίνουν αυτό σε μένα, γέρο άνθρωπο; Τόσος νέος κόσμος έχει ανάγκη…” Και μονολογούσε: “Δόξα τω Θεώ που τα κατάφερα μέχρις εδώ, μόνο ευχαριστίες ωφείλώ”.

Ελεγε λοιπόν ο πατέρας μου κάνοντας μια αυτοκριτική:

“Ειλικρινώς δεν θα χαρακτήριζα τον εαυτό μου “επιτυχημένο”. Υπήρξα υπέρμετρα – θα έλεγα σκανδαλωδώς – ευνοημένος από συγκυρίες, ή από άνωθεν εύνοια, και ίσως έτσι έδωσα στούς γύρω μου την εντύπωση κάποιας “αξίας”, την ύπαρξη και το μέγεθος της οποίας ειλικρινά αγνοώ. Λάθη, αστοχίες, αποτυχίες, υπήρξαν ουκ ολίγες, θα μπορούσα σε αρκετά ζητήματα να ήμουν πιο σώφρων και συνετός, πιό έντιμος με τον εαυτό μου και με τους άλλους, σε άλλα ζητήματα πιο επίμονος κι αποτελεσματικός. Αν για κάτι θα μπορούσα να πιστώσω θετικά τον εαυτό μου, είναι ότι προσπάθησα να μην βλάψω. Δεν ξέρω όμως πόσο και όσους είχαν κάποια σχέση μαζί μου. Πόση συγκατάβαση και ανεκτικότητα έδειξα στις αδυναμίες και στα λάθη τους, πόσο φρόντισα να τα προλάβω, πόση αγάπη τους έδωσα. Ζητώ την κατανόηση και τη συγχώρεσή τους.

---

ΕΠΙΚΗΔΕΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΗ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗ 

Γεώργιος Ψημένος

Από ανάρτηση της ΕΕΥΕΔ του 2020 εδώ

Η τάξη του ’59 της Στρατιωτικής Ιατρικής Σχολής αποχαιρετούμε σήμερα τον αγαπητό συμμαθητή μας και αρχηγό της τάξεως, υποστράτηγο Γρηγόρη Σκαμπαρδώνη.

Ο Γρηγόρης γεννήθηκε στη Λάρισσα το 1935. Άριστος μαθητής στο 1ο Γυμνάσιο Αρρένων Λαρίσης, επρώτευσε στις εξετάσεις για υποτροφία δύο ετών και παρακολούθησε τα μαθήματα των δύο τελευταίων τάξεων του Γυμνασίου στο Αμερικανικό Κολλέγιο Αθηνών απ’ όπου απεφοίτησε με άριστα.

Τον Οκτώβριο του 1953 εισήχθη πέμπτος στη σειρά επιτυχίας από τους 50 εισαχθέντες στη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή.

Η συντροφική, κοινοβιακή, ομαδική ζωή των έξι ετών στη Σχολή υπό συνθήκες στρατιωτικής πειθαρχίας και ταυτόχρονης φοίτησης στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, μας μεταμόρφωσαν από ανώριμους εφήβους σε ώριμους άνδρες αξιωματικούς/επιστήμονες, διαμόρφωσαν το χαρακτήρα μας, έδωσαν στον καθένα μας την ιδιαίτερη ταυτότητά του και σφυρηλάτησαν δεσμούς φιλίας που μας συνόδευσαν σε όλη μας τη ζωή.

Ο Γρηγόρης ήταν πάντα στην ηγετική ομάδα της τάξεως, αναγνωρισμένος από όλους μας για την αριστεία του στο Πανεπιστήμιο (περνούσε όλα τα μαθήματα την πρώτη εξεταστική περίοδο), το ήθος του, τη σεμνότητα, την αντοχή του στην καταπόνηση, την πολυμάθειά του, την φιλική διάθεσή του προς όλους, την ηρεμία του και την αυτοπεποίθησή του, που πήγαζε από την άδολη παιδική πίστη και θρησκευτικότητά του, τις οποίες είχε διατηρήσει ανέπαφες από την επίδραση του κόσμου της επιστήμης και της γνώσεως. Οι αρετές αυτές τον συνόδευαν και τον κοσμούσαν σε όλη τη ζωή του «άχρι θανάτου». 

Σταδιοδρόμησε ως αξιωματικός στο Υγειονομικό Σώμα του Στρατού Ξηράς, με κορύφωση της σταδιοδρομίας του τη θέση του Προέδρου της Ανωτάτης του Στρατού Υγειονομικής Επιτροπής, απεστρατεύθη εξαντλήσας την ιεραρχία, με τον βαθμό του υποστρατήγου το 1989.

Διέπρεψε στη σταδιοδρομία του ως γιατρός, επέλεξε τη δύσκολη και απαιτητική ειδικότητα της καρδιολογίας, την οποία άσκησε με επιτυχία τόσο ως νοσοκομειακός γιατρός σε στρατιωτικά νοσοκομεία και στο Νοσηλευτικό Ίδρυμα Ταμείου Στρατού σε όλες τις βαθμίδες από βοηθός επιμελητής έως διευθυντής κλινικής, όσο και ως απλός οικογενειακός γιατρός στην πρωτοβάθμια περίθαλψη στο ιδιωτικό ιατρείο του. Χαιρόταν σχεδόν καθημερινά την απλή χαρά και ικανοποίηση που προσφέρει η άσκηση της ιατρικής, τη χαρά να ανακουφίζεις τον πόνο του αρρώστου, μερικές φορές να απαλύνεις την αγωνία του απ’ την ανίατη νόσο και το επικείμενο τέλος.

Με δυό λόγια απολάμβανε τη χαρά του Καλού Σαμαρείτη. Την ειδικότητά του τη συμπλήρωσε με τριετή μετεκπαίδευση στις ΗΠΑ στο αιμοδυναμικό εργαστήριο του Νοσοκομείου HANEMAN.

Για να καταπιάνεσαι καθημερινά με τον ανθρώπινο πόνο και τη δυστυχία που φέρνει η σοβαρή καρδιοπάθεια και ο κίνδυνος θανάτου, που τη συνοδεύει, πρέπει από κάπου να παίρνεις δύναμη και κουράγιο,

Ο Γρηγόρης έπαιρνε δύναμη από την πίστη του και την συμμετοχή του στην εκκλησιαστική ζωή, που είχε φθάσει ως τη συμμετοχή του στην εξωτερική Ιεραποστολή της Εκκλησίας στην Τανζανία και στο Καμερούν.

Έπαιρνε δύναμη από τη διαρκή ενημέρωσή στις εξελίξεις της καρδιολογίας από τα ιατρικά περιοδικά και συγγράμματα κι από τη συμμετοχή του στα ετήσια ελληνικά και διεθνή καρδιολογικά συνέδρια.

Τέλος έπαιρνε δύναμη από την ήρεμη οικογενεική ζωή του, τη γυναίκα του Ρούλα και τα τρία παιδιά τους, Γιάννη, Λίνα, Στέφανο και αργότερα τα εγγόνια τους Γρηγόρη, Μαριάλις και Αλέξη.

Χαρά και δύναμη του έδιναν και μερικές κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες, όπως η συμμετοχή του στη συντακτική ομάδα του περιοδικού Ιατρική Επιθεώρηση των Ενόπλων Δυνάμεων, η συμμετοχή του ως εταίρου στις δραστηριότητες της Εταιρείας Φίλων του Λαού και του Αμερικανικού Κολλεγίου Καρδιολογίας, η συμμετοχή του ως προέδρου στην Ένωση Επιστημόνων Χολαργού-Παπάγου και στις εκδηλώσεις της, η ιδιότητά του ως Γενικού Γραμματέα της Εταιρείας Φίλων του Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής και η επίπονη δραστηριότητά του, από το 1991, ως επιμελητού έκδοσης του περιοδικού Ιστορίας της Ελληνικής Ιατρικής «Δέλτος».

Μετά την αποστρατεία μας χαρά παίρναμε όλοι μας από τις ετήσιες συναντήσεις της τάξεως στην επέτειο της εισόδου μας στη Σχολή (18-10-1953) που οργάνωσε ο Γρηγόρης. Οι συναντήσεις με την πάροδο του χρόνου αραίωσαν και όταν φτάσαμε τα 85 και μείναμε στη ζωή οι μισοί, σταμάτησαν εντελώς. Τώρα, συναντιόμαστε στις κηδείες, καθώς ο ένας μετά τον άλλο αποφοιτά απ’ την επίγεια ζωή και μεθίσταται, ελπίζουμε, στην άλλη, την επουράνια, την αιώνια.

Όπως στις εξετάσεις του μαθήματος της Ειδικής Νοσολογίας τραβούσαμε κλήρο μέσα από κληρωτίδα με 100 νοσήματα και εξεταζόμασταν στο μάθημα που έγραφε το χαρτάκι-κλήρος, έτσι και στη ζωή τραβάμε κλήρο για το νόσημα που θα μας αποτελειώσει, άλλος έμφραγμα, άλλος εγκεφαλικό κι άλλος καρκίνο.

Ο Γρηγόρης τράβηξε το χειρότερο, το δυσκολότερο κλήρο: οξεία λευχαιμία. Πρόγνωση για την ηλικία του το πολύ έξι μήνες ζωή. Πάλαιψε με σθένος και καρτερικότητα, σαν άλλος Ιώβ, δέχθηκε όλες τις δοκιμασίες, με υπομονή και ελπίδα, χημειοθεραπείες, κρίσεις απλασίας-λευκοπενίες, απειλητικές λοιμώξεις, θρομβοπενίες-μεταγγίσεις, πολυάριθμες νοσηλείες στην αρχή στο ΝΙΜΙΤΣ τον τελευταίο χρόνο στο Νοσοκομείο Αεροπορίας. Οι έξη μήνες, το πολύ επιβίωσης, έγιναν 7 χρόνια, εφτά χρόνια δοκιμασίας με τη Ρούλα δίπλα του να τον στηρίζει και τη βαθιά του πίστη να τον παρηγορεί: «καν αποθάνω ζήσομαι».

Το απόγευμα της Κυριακής 11 Οκτωβρίου έμεινε ξαπλωμένος. Δεν ήθελε να σηκωθεί, ούτε ήθελε να φάει. Είπε στην Ρούλα «άσε με να κοιμηθώ». Κοιμήθηκε κατάκοπος από εφτά χρόνων ταλαιπωρία και δεν ξύπνησε ξανά. Πέθανε, «έκοιμήθη», την επομένη 12 Οκτωβρίου στις 4 το απόγευμα.

Τώρα Γρηγόρη θα γνωρίζεις την απάντηση στο ερώτημα που θέτεις στον πρόλογο του βιβλίου σου «Λήθης Αντίδοτο» θα περισωθεί κάτι απ’ την περιπέτεια της ύπαρξής μας;».

Κάτι μου λέει πως δεν θα χαθούν όλα. Πιστεύω πως ότι αγαπήσαμε θα μείνει στη μνήμη του Θεού. Αυτό απ’ όλα όσα κάναμε φαίνεται είναι το μόνο που δεν υπήρξε μάταιο. Κι αυτό είναι το μόνο που μπορεί να μας κάνει να ελπίζουμε στην Άλλη Μέρα. Τη Μέρα του Θεού την «αβασίλευτη».

Αιωνία σου η μνήμη!

---

ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΡΗΓΟΡΗ ΣΚΑΜΠΑΡΔΩΝΗ

Λ.ΒΑΖΑΙΟΣ
Ταξίαρχος ΥΙ ε.α.
Επ.Καθηγητής Ουρολογίας

Όταν χρειαστεί κάποιος να μιλήσει για την ζωή και ακόμη περισσότερο για την ιστορία του βίου φίλου ακριβού, συνήθως με κόπο τα καταφέρνει. Η συγκίνηση που προκαλεί η ανάμνηση του προσώπου και η υποκειμενική θέαση της ζωής του φίλου, δυσκολεύουν τα πράγματα. Δεν είναι όμως καθόλου δύσκολο να μιλήσει κάποιος για τον Γρηγόρη, εδώ βρίσκεται η διαφορά που σε ότι με αφορά έχω
συναντήσει ιδιαίτερα σπάνια. Δεν βρήκα στα πολλά χρόνια συνεργασίας και φιλίας μας τίποτε, ούτε μια στιγμή, ούτε ένα ψίχουλο λόγου αρνητικό. Ας μην μου καταλογισθεί υπερβολή, ούτε μεροληπτική
διάθεση, αυτή είναι η πραγματικότητα.
Ο Στρατιωτικός Γιατρός Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης ήταν υποδειγματικός Αξιωματικός έχοντας τιμήσει όσο λίγοι από εμάς το πρώτο συνθετικό του τίτλου της ιδιότητας μας. Ο Καρδιολόγος Σκαμπαρδώνης είχε διανύσει με συνέπεια και επιτυχία τον δρόμο της επιστημονικής διαδρομής της εποχής του, στην Ελλάδα και την Αμερική. Ήταν από τους καλλίτερους κλινικούς και ο σεβασμός που εκδηλώνουνε οι «μαθητές» και συνεργάτες του δεν είναι συνηθισμένος. Δεν έμεινε όμως μόνο εκεί. Ανήσυχος και φιλομαθής δεν σταμάτησε να ακολουθεί όποιο δρόμο η και μονοπάτι ακόμη ενδιαφέρουσας δραστηριότητας πνευματικής και πολιτισμικής του ανοιγόταν. Μάθαινε Ισπανικά και δεν σταματούσε να ψάχνεται με τα Γαλλικά και τα Γερμανικά εκτός βέβαια από τα Αγγλικά που δεν είχαν κρατήσει
μυστικά στη σχέση μαζί του!
Την δεκαετία του 1980 με τον Γρηγόρη και μικρή αρχικά ομάδα φίλων και συναδέλφων ξεκινήσαμε την πλοήγηση στην περιπέτεια του Μουσείου της Ελληνικής Ιατρικής. Με συνταξιδιώτες αρχικά την Σοφία Κιάππε που είχε την πρώτη ιδέα, τον Αντώνη Κομνηνό, το Γιώργο Αντωνακόπουλο, τον Η.Χ.Παπαδητρακόπουλο, τον καθηγητή Πεντόγαλλο και ακόμη λίγους στην αρχή «εραστές της Ουτοπίας του Μουσείου», αρχίσαμε να λειτουργούμε. Ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης κράτησε την νευραλγική θέση του Γραμματέα. Ήταν για 30 περίπου χρόνια η «ψυχή» του Συλλόγου και συγχρόνως της Δέλτου. Μαζί με τον Γ. Αντωνακόπουλο ήταν ο κινητήριος μοχλός του ιστορικού πλέον περιοδικού «Ιστορίας της Ιατρικής», που μέχρι σήμερα λειτουργεί με ποιότητα και επιστημονική συνέπεια.
Στο ΔΣ του Συλλόγου συνεργαστήκαμε άψογα, μοιραστήκαμε καλές στιγμές και ξεπεράσαμε δυσκολίες μερικές φορές τόσο μεγάλες που ακόμη απορούμε οι παλαιότεροι πως τα καταφέραμε! Το πρώτο Νοσοκομείο της νεώτερης Ελλάδας, το Α΄Στρατιωτικό Νοσοκομείο ήταν η πρώτη επιλογή για την οργάνωση του Μουσείου της Ελληνικής Ιατρικής. Το κτίριο που σχεδίασε και κατασκεύασε ο Βάϊλερ ήταν για την εποχή του η επιτομή της πρωτοπορείας. Ακόμη και σήμερα (μέχρι τουλάχιστον πριν 30 χρόνια), εντυπωσιάζει η κεντρική θέρμανση που χρησιμοποιεί την εκλυόμενη θερμότητα από τα μαγειρεία του υπογείου μοιράζοντας την με έξυπνο τρόπο σε όλο το κτίριο. Παρά τις επικλήσεις της Σοφίας Κιάππε, κατ’ευθείαν απογόνου του Τράϊμπερ και όλων μας στις διάφορες αρχές και εξουσίες, το κτίριο αποδόθηκε τελικά στο Μουσείο της Ακροπόλεως! Το Μουσείο της Ιατρικής παρά τις πολλές προσπάθειες όλων μας δεν βρήκε στέγη και ο Σύλλογος των Φίλων περιορίστηκε στην μελέτη, έρευνα και ανάδειξη θεμάτων της Ιστορίας της Ιατρικής. Ο Γρηγόρης Σκαμπαρδώνης ήταν πάντα παρών, ως σημείο αναφοράς κάθε προσπάθειας, ως κύριος συντονιστής όλων των δραστηριοτήτων του Συλλόγου και ως η ήρεμη δύναμη για την ζωή της Δέλτου. Δεν ησύχασε όμως! Το υστέρημα του
χρόνου του έπρεπε να το διαθέσει σε έργο προσφοράς. Εκεί τον βοήθησε το περίσσευμα της καρδιάς του. Από κοντά και η βαθιά Χριστιανική του Πίστη. Όσοι τον ζήσαμε από κοντά συμφωνούμε πως
ήταν από πολύ σπάνιο μέταλλο το δέσιμο του με την Χριστιανική Πίστη. Ήταν απίστευτη η χαρά του, η ικανοποίηση του όταν μας διηγείτο την ζωή του στις Ιεραποστολές της Αφρικής.
Η σχέση του με την αρρώστια που προέκυψε πριν λίγα χρόνια δεν είναι εύκολο να περιγραφεί. Ήξερε πολύ καλά ότι τον οδηγούσε σταθερά να αφήσει τον μάταιο κόσμο μας. Ήξερε ακόμη καλλίτερα πως τον περίμενε μεγάλη δοκιμασία, δεν είχε αυταπάτες ούτε ζήτησε θαυματουργές παρεμβάσεις του Θείου! Καρτερικά, ψύχραιμα με την αρχοντιά του παλιού καλού γιατρού εξάντλησε όλα τα χρονικά
περιθώρια ζωής που του άφηνε η αρρώστια και κατά την άποψη μουακόμη παραπάνω. Όλο αυτό το διάστημα μέχρι την τελευταία εβδομάδα ασχολιόταν με την Δέλτο και με όλες σχεδόν τις παράλληλες
δραστηριότητες του. Η Πανδημία με τους περιορισμούς που μας επέβαλε, περιόρισε την επαφή μας σε καθημερινή τηλεφωνική κουβέντα που εμένα τουλάχιστον λείπει πολύ τώρα που ο Γρηγόρης
δεν είναι μαζί μας. Η κατάληψη της εξουσίας από τον άθλιο ιό, δεν μας επέτρεψε να τον αποχαιρετίσουμε. Δεν έμεινε όμως μόνος. Η αγάπη και η θύμηση του μέσα στην οικογένεια του και η Μνήμη που δεν θα κάνει τσιγγουνιές σε καλές εικόνες του φίλου μας, είναι ό,τι σπουδαίο μένει
από τον Γρηγόρη Σκαμπαρδώνη τον «καλό και αγαθό» συνάδελφο και
φίλο.

---

• της Ελευθερίας Δόβα
• (Απομαγνητοφωνημένη συνέντευξή της στους Γ. Ν. Αντωνακόπουλο και Γρ. Ι. Σκαμπαρδώνη).
• Αναδημοσίευση από “Δέλτος” 15 (1998)
• ΕΕΥΕΔ 2022.09.07

ΓΙΑΤΡΟΙ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΕNA ήταν αρκετοί. Ένας από τους γιατρούς ήταν ο πατέρας μου. Ονομαζόταν Παναγιώτης Μίνως. Το πραγματικό του όνομα ήταν Κιούρης. Τον πατέρα του τον έλεγαν Μηνά Κιούρη και, όπως συνηθιζόταν στα χωριά, έλεγαν μαζί όνομα και επίθετο: «είναι παιδί του Μηνοκιούρη». Το Μηνάς έγινε Μίνως και μετά αυτό το Μίνως έμεινε σαν επίθετο. Ήτανε και άλλοι γιατροί βέβαια στα Γιάννενα. Τόπος συγκέντρωσής τους ήταν τα φαρμακεία. Ένα φαρμακείο που είχε αφήσει εποχή ήταν του Ζωή Παπανικολάου, ο οποίος σαν φυσιογνωμία ήταν ολόφτυστος ο Τολστόη με τα γενια του, με τα ζυγωματικά λιγάκι εξογκωμένα, αλλά και πατριώτης άριστος. Η καταγωγή του ήταν από την Αρίστη. Στο φαρμακείο του κυρ Ζώη μαζεύονταν όλοι οι γιατροί και σε άλλα φαρμακεία, αλλά κυρίως στου κυρ. Ζώη. Είχε και άλλα φαρμακεία στα Γιάννενα, του Λαμπρινού, του Ιωαννίδη… Δεν μπορώ να θυμηθώ άλλα. Το φαρμακείο του Ζώη Παπανικολαου ήτανε απέναντι από το Ορφανοτροφείο Γεωργίου Σταύρου, λίγο παρακάτω. Εκεί γίνονταν όλα.

Ο πατέρας μου ανακατευόταν πολύ στην αντίσταση της εποχής του εναντίον των Τούρκων. Κάποια εποχή μάλιστα αναγκάσθηκε να εκπατρισθεί, πηγαίνοντας στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου εργάσθηκε επί 2 περίτου χρόνια. Ήταν πάρα πολύ δραστήριος σε αυτό. Ήταν και στα κομιτάτα βέβαια. Τούρκος τον ειδοποίησε. Του λέει: «Παραξανοίχτηκες. Ξέρω ότι θέλετε την πατρίδα σας δική σας. Έχετε δίκηο. Δεν σας αδικώ. Αλλά, πως να το κάνουμε. Κινδυνεύεις. Έχεις τέσσερα παιδιά». Σήκω φύγε. Πήγαινε αλλού να δουλέψεις». Τι να κάνει τώρα ο πατέρας μου, πληροφορήθηκε ότι τα Δολιανά, κεφαλοχώρι ανέκαθεν εύπορο, είχε ανάγκη από γιατρο. Σηκώνεται ο πατέρας μου και πάει. Κηρύσσεται ο πόλεμος εν τω μεταξύ, οπότε κατέφθασαν και Αυστριακοί δημοσιογράφοι στην Ήπειρο για να παρακολουθήσουν την εξέλιξη του πολέμου. Αυτοί οι δημοσιογράφο που να μείνουν στα Δολιανά; Ξενοδοχεία δεν υπήρχαν. «Ελάτε να μείνετε σπίτι μου», τους προσκάλεσε ο πατέρας μου. Λοιπόν πραγματικά έμειναν στο σπίτι του και εκεί έγιναν πολλές συζητήσεις για τον πόλεμο. Ο πατέρας μου τους είπε: «Οι Τούρκοι τον έχουν χαμένο τον πόλεμο. Η Ήπειρος θα γίνει ελληνική» και τα λοιπά. Κάθησαν 2-3 ημέρες και κατέβηκαν στα Γιάννενα, Πρώτη τους δουλειά ήταν να πάνε στους Τούρκους και να πουν: «Εκείνο τον γιατρό εκεί πάνω πως τον έχετε ελεύθερο;»

Πηγαίνουν οι Τούρκοι και τον συλλαμβάνουν. Στην αρχή τον περιόρισαν στο σπίτι, σ’ ένα μικρό δωματιάκι. Είχε ένα παλικάρι στην υπηρεσία του ο πατέρας μου, το έστειλε στα Γιάννενα και ειδοποίησε τη μητέρα μου. Νοικιάζει η μάννα μου ένα αμάξι και φεύγει, μαζί με έναν ανηψιό της, μεγάλο στα χρόνια, για τα Δολιανά. Στο δρόμο συναντούν τον πατέρα μου έφιππο, με συνοδεία Τούρκων αξιωματικών. Πολλοί Τούρκοι αξιωματικοί τότε είχαν σπουδάσει στη Γερμανία και είχαν ευγενικούς τρόπους. Η μητέρα μου, γερμανομαθής ούσα, τους μίλησε γερμανικά και τους παρακάλεσε αν είναι δυνατόν να τον πάρει στο αμάξι, να μην ταλαιπωρηθεί. Της είπανε: «Κυρία μου, η εντολή ήτανε να τον φέρουμε ξυπόλυτο και δεμένον, αλλά δεν το κάναμε Όμως, να σας επιτρέψουμε να τον πάρετε και στο αμάξι, πάει πολύ». Τέλος πάντων. Γυρίζει η μητέρα μας στα Γιάννενα και μας λέει: «Παιδιά, θα φέρουν τον μπαμπά σε λίγο. Βγείτε στο παράθυρο να τον ιδείτε. Τον πάνε στη φυλακή». Πραγματικά τον είδαμε και μάλιστα για πρώτη φορά να φοράει κόκκινο φέσι. Μέχρι τότε, όπως και τους άλλους γιατρούς, οι Τούρκοι του επέτρεπαν να φοράει καπέλο. Τέλος πάντων, τον πήγανε στη φυλακή, αλλά γλύτωσε τη ζωή του, ενώ οι κακόμοιροι οι χωρικοί πλήρωναν με τη ζωή τους τη συμμετοχή τους στον αγώνα, την αντίσταση κατά των Τούρκων.Τους πηγαίναν δεμένους σε ένα μέρος, μια δενδροστοιχία –δεν ξέρω αν υπάρχει τώρα- και τους κρεμούσαν. Τον Μίνω τον γιατρό και μερικούς άλλους, οι οποίοι κατείχαν μια θέση μέσα στην κοινωνία, δεν τους φτάσανε σ’ αυτό το σημείο, όμως στους κακόμοιρους τους χωρικούς, οι οποίοι κουβαλούσαν όπλα, ψωμί κ.λπ. δεν τους τη χάριζαν. Ήταν πάντως μια φοβερή εμπειρία για μας τα παιδιά, αν και δεν του φέρθηκαν άσχημα, ούτε τον έδειραν.

Αξίζει να πω εδώ ότι κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Ιωαννίνων είχε πέσει μεγάλη πείνα στον τουρκικό στρατό. Στο σπίτι μας συχνά έρχονταν Τούρκοι στρατιώτες σε άθλια κατάσταση και ζητιάνευαν «εκμέκ», δηλαδή ψωμί. Η μητέρα μου τους λυπόταν και τους έδινε. Όταν ελευθερώθηκαν τα Γιάννενα βγήκε και ο πατέρας μου από τη φυλακή. Θυμάμαι ότι είχε μαζευτεί στην πλατεία όλος ο κόσμος. Στην πλατεία αυτή, μετά την απελευθέρωση, γινόταν ο περίπατος των Γιαννιωτών. Πριν όμως όχι –ιδιαίτερα οι γυναίκες– δεν πατούσαν στην πλατεία. Εκείνην την ημέρα, όπως ήταν συγκεντρωμένοι όλοι οι Γιαννιώτες μίλησαν πολλοί και διάφοροι. Μίλησε και ο Τραχίλης, ένας γιατρός στρατευμένος από την Αθήνα, ο οποίος τους είπε: «τώρα τι τα θέλετε αυτά τα φέσια που φοράτε;» Και βγάζουν όλοι τους τα φέσια, τα σκίζουν και έγινε η πλατεία κατακόκκινη από τα σχισμένα φέσια. Τα έχω γράψει αυτά και στο περιοδικό “Ηπειρωτική Εστία”. Ο τίτλος του άρθρου ήταν: «Πως ένοιωσαν τα παιδιά, όταν ελευθερώθηκαν τα Γιάννενα». Θυμάμαι λοιπόν, ο Τραχίλης  (Πρόκειται για τον εφ. Λοχαγό-Ιατρό Αθανάσιο Τραχίλη, υφηγητή των Μεταδοτικών Νοσημάτων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) μας ανέβασε, εμένα και μια φίλη μου, κόρη γιατρού και αυτή, σε ένα παράθυρο της νυν Μεραρχίας και μας λέει: «Μην το κουνήσετε από αυτού, θα δείτε το βασιλόπουλο». Το βασιλόπουλο ήταν ο Κωνσταντίνος, ο γιος του Γεωργίου. Τα θυμάμαι, τα αναπολώ πολλές φορές… Μετά την απελευθέρωση ο πατέρας μου επέστρεψε στα Γιάννενα, αλλά δυστυχώς δεν έζησε πολύ. Εδώ είναι της μοίρας τα παράξενα. Θεραπεύοντας ένα γυφτόπουλο, ένα τουρκάκι που είχε εξανθηματικό [εννοεί τύφο] κόλλησε κι αυτός και πέθανε. Δεν ήταν περισσότερο από 52 χρόνων.

Άλλοι γιατροί ήτανε ο Δημοσθένης Χατζής και ένας άλλος Χατζής, γιατρός επίσης, που νομίζω λεγόταν Στέφανος. Ύστερα, αργότερα, ήταν ο Μιχαηλίδης, πατέρας του μετέπειτα καθηγητού της Καρδιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γεωργίου Μιχαηλίδη (ο οποίος με τη διαθήκη του κληροδότησε 150 εκατομμύρια για την ανέγερση του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ιωαννίνων), ο Μολυβάδας και ο Κιτσάκης. Αυτοί ήταν μεταγενέστεροι. Υπήρχαν και κλινικές, όπως η κλινική του Δάνου. Ο Δάνος ήταν ονομαστός χειρουργός. (Αλλά ήταν επί τουρκοκρατίας ή μετά; Εδώ τα μπερδεύω). Ό,τι ανελάμβανε το έβγαζε πέρα. Η κλινική του ήτανε στο Σαράι-μαχαλά, που λέγαμε. Στο δρόμο της αγοράς προς τα έξω.

Οι Εβραίοι είχαν τους δικούς τους γιατρούς, αλλά αυτό δεν τους εμπόδιζε να έρχονται και στους δικούς μας. Ήταν η οικογένεια Λεβή. Ένας ήταν ο Ιωσήφ Λεβή. Αυτός ήταν φαρμακοποιός. Και η άλλη οικογένεια Λεβή ήταν πολύ πλούσιοι. Οι Εβραίοι βέβαια έπαιζαν ένα ρόλο… έτσι κι έτσι. Πότε καλό και πότε…, τέλος πάντων. Δεν μπορούμε να πούμε ότι ήταν φιλότουρκοι. Ανάλογα πως παρουσιαζόταν η κατάσταση. Στην Κατοχή πάντως, την ημέρα που έπιασαν οι Γερμανοί τους Εβραίους, όλα τα Γιάννενα θρυνούσαν.  Θυμάμαι και ενα ανέκδοτο “ πήγαινε ας πούμε μια γυναίκα του χώριού.του ψωνίσει σε εβραϊκό κατάστημα. Ο Εβραίος είχε αυτό το ελάττωμα, πως να σου  πάρει χρήματα. Λοιπόν, έπαιρνε εκείνη, ξέρω γω, δυο κουβαρίστρες και εβγαζε να πληρώσει. Ο Εβραίος της έλεγε: «πες πέντε». «Πέντε», έλεγε εκείνη. Της έδινε ένα τάλληρο και της έλεγε: «δέκα και δέκα που κάνει το  πράγμα, είκοσι, αει κυρά μου στο καλό!». Με το «πες πέντε” τις ΄τρωγε  δηλαδή ένα τάλληρο

Νοσοκομεία δεν υπήρχαν παραπάνω από δύο. Άλλωστε, η νοσηλεία  γινόταν στο σπίτι. Ο γιατρός ερχόταν στο σπίτι, κάθε μέρα, δυο φορές την ημέρα κ.λπ. Τα Νοσοκομεία ήταν μόνο για τους φτωχούς και τους ξένους. Δεδομένου ότι υπήρχαν και ξένα προξενεία νοσηλεύονταν στα νοσοκομεία και ξένοι υπήκοοι. Το Δημοτικό Νοσοκομείο του Κουραμπά ήταν έξω από το φρούριο σ’ έναν πολύ ωραίο κήπο, του Κουραμπά. Δέχονταν όλα τα περιστατικά, αλλά αν ήταν κάτι σοβαρό ή δύσκολο μεταφέρονταν έως την Πρέβεζα με τον αμάξια και από εκεί με καράβι στον Πειραιά. Όχι μόνο στην Αθήνα, αλλά και στο Παρίσι και στη Βιέννη. Οι άνθρωποι αρρώσταιναν συνήθως, από κοιλιακό τύφο. Λάβετε υπόψη ότι δεν υπήρχε ύδρευση. Είχαμε τα πηγάδια, τα οποία πηγάδια μπορεί να ήτανε κοντά σε κανένα βάθρο. Ο τύφος ήταν μια μάστιγα. Μήπως υπήρχαν και τα αντιβιωτικά;  Ήταν οι πνευμονίες και όλα αυτά, Ελονοσία δεν ήταν πολύ. Παρ’ όλο που είχαμε τη Λίμνη δεν είχαμε ελονοσία. Έρριχναν πετρέλαιο στις όχθες γύρω-γύρω. Με αυτόν τον τρόπο εξουδετέρωναν τον κίνδυνο της ελονοσίας.

Ο πατέρας μου γεννήθηκε περί το 1866 και πέθανε το 1918. Δεν καταγόταν από ιατρική οικογένεια. Ο πατέρας του διατηρούσε ξενοδοχείο. Σπούδασε ιατρική πρώτα στην Αθήνα και μετά στο Παρίσι. Τότε δεν είχαν ειδικότητες. Με την ιδιαίτερη αγάπη που είχε στο παιδί, είχε ειδικευτεί, ας πούμε, ως παιδίατρος. Δεν βαρυέσαι. Τότε οι γιατροί ήταν της γενικής παθολογίας. Χειρουργός δεν ήταν, μικροεπεμβάσεις όμως έκανε.

Θυμάμαι και ένα άλλο περιστατικό, που δείχνει τον χαρακτήρα του: Στο σπίτι μας δίπλα ήταν το σπίτι του Δημοσθένη Χατζή του γιατρού. Είχε κι αυτός μια κόρη, Μοναχοπαίδι. Είμασταν συνομήλικες και φιλενάδες. Είχε γίνει η απελευθέρωση πλέον, οπότε, εκεί που παίζαμε, έρχεται μια μέρα η Μπάλω, μια τουρκοπούλα γειτόνισσα, για να παίξει μαζί μας. Η φίλη μου, η κόρη του Χατζή, ήταν φανατική. Της λέει λοιπόν: «Εσύ να φύγεις από ‘δω». «Γιατί μωρή; Δικό σου είναι το πεζοδρόμιο;» «Δικό μας είναι. Εσένα της βρωμότουρκας είναι;». Εκείνη, αντί να της απαντήσει, της έβγαλε τη γλώσσα. «Μου βγάζεις τη γλώσσα;» Να κι αυτήν, να κι εκείνη. Την ξεμαλλιάσαμε. Η Μπάλω πάλεψε, μας ξέφυγε και μας απείλησε ότι θα φέρει τον χωροφύλακα. Αυτό μας τρομοκράτησε. Λακίσαμε. Πάμε στα σπίτια μας. Εν τω μεταξύ έφτασε και το χαμπέρι. Φοβόμουν πως θα αντικρίσω τη μάννα μου, που δεν τα σήκωνε κάτι τέτοια, αλλά αντί γι’ αυτήν με περίμενε ο πατέρας μου. «Έλα ‘δω», μου λέει, «έχουμε κάτι να πούμε. Έμαθα τι κάνατε της Μπάλως. Δηλαδή σε τι διαφέρουμε τότε εμείς από τους Τούρκους, αν τους δέρνουμε και τους φερνόμαστε άσχημα. Όπως εμείς ξεσηκωθήκαμε για να τους τινάξουμε από πάνω μας το ίδιο θα μας κάνουν κι αυτοί αν τους κακομεταχειριζόμαστε. Λοιπόν, άλλη φορά να μην ξανασηκώσεις χέρι σε τουρκόπουλο και μάλιστα αδικαιολόγητα». Τότε ήμουν 7 χρονών.

Δέλτος 15 (1998) 4-6

---

Δέλτος, περιοδικό του Συλλόγου Φίλων Μουσείου Ελληνικής Ιατρικής, Περίοδος 1991-2000. Έκδοση της Εταιρείας Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας» (Ε.Μ.Ε.ΙΣ)“